| پیام ما | حفاظت و توسعه در بافت‌های تاریخی کشور همواره با چالش‌هایی همراه بوده است. در طی سال‌های گذشته خانه‌های تاریخی بسیاری به بهانه بی‌ارزش بودن تخریب و اماکن بسیاری به دلیل فرسوده بودن تخلیه شدند. یافتن راه‌حل میانه برای حفاظت از بافت تاریخی و در عین حال توسعه شهرها همواره یکی از موضوعات مورد مناقشه مدیریت شهری بوده است. خصوصا در روزهای اخیر که خبر از تخریب بافت تاریخی شیراز در رسانه‌ها مخابره می‌شود. کمیته میراث فرهنگی و گردشگری، اتحادیه انجمن های علمی دانشجویی معماری، مرمت و شهرسازی ایران به همین بهانه نشست آنلاینی با حضور: سید محمد بهشتی، رئیس اسبق سازمان میراث فرهنگی کشور، سعید مهرپویا، پژوهشگر دکتری معماری و محسن اکبرزاده، معمار و شهرساز ترتیب داده بود. نشستی که تمرکز آن روی بافت تاریخی شهر مشهد بود.
دبیری این نشست را محمدمهدی کلانتری، پژوهشگر دکترای مرمت بنا بر عهده داشت. او گفت: مسئله‌ مهمی که وجود دارد این است که بارها طرح تفصیلی مطرح شده است و از طرفی هم بافت‌های تاریخی، بازیچه سیاست‌مدارها شده است؛ به این صورت که با عوض شدن هر دولتی که به دنبال آن تفکرات آن هم عوض می‌شود، مجددا یک طرح 57 هکتاری بگذارند و راجع به ملک مردم تصمیم می‌گیرند که با این طرح حیات عده‌ای از مردم را کاملا نادیده می‌گیرند و حق زندگی را از آن‌ها به بهانه بافت فرسوده از آن‌ها خریداری و به ملک تجاری در قالب پاساژها تبدیل می‌کنند و اگر مردم آنجا رضایت ندهند به اجبار تملک انجام می‌شود.

| سید محمد بهشتی |

| رئیس اسبق سازمان میراث فرهنگی کشور |

دخل و تصرف در بقاع به بهانه خدمت‌رسانی

در تمام بقاع از جمله حرم امام رضا (ع) در شهر مشهد، حرم حضرت معصومه (س) در شهر قم، حرم شاه‌چراغ در شهر شیراز، حرم حضرت عبدالعظیم در شهر ری و … شاهد دو نوع اتفاق در درون و پیرامون آن‌ها هستیم. این اتفاق‌ها عمدتا با بهانه‌هایی مانند: خدمت‌رسانی به جمعیت زیاد زائران، ایجاد فضای گسترده‌تر برای آن‌ها و دیگر خدمات جانبی مانند: سرویس بهداشتی و … دخل و تصرف در بقاع همراه است.
شواهد موجود نشان می‌دهد که در دوره تیموریان آن چنان که باید برای امام رضا (ع)، عزت و احترام قائل نمی‌شدند زیرا دوره‌های ماقبل سلسله تیموریان اکثرا اهل سنت بودند و نسبت به شیعه زاویه داشتند، در صورتی که در حرم امام رضا (ع)، آثاری وجود دارد و دلالت می‌کند که از دوره سلسله غزنویان این گنبد و بارگاه وجود داشته است به همین دلیل است که برخی از دست‌اند‌کاران این بقاع از من سوال پرسیدند که این آثار در کدام قسمت حرم وجود دارد اما من بازگو نکردم تا آن‌ها را دست‌کاری نکنند.
ما با وجود این آثار باقی مانده در بنا می‌توانیم، ثابت کنیم بیش از 1000 سال است که در حرم امام رضا ع)، حتی در زمانی که تشیع، مذهب رسمی کشور نبوده ارادت به حضرت رضا (ع)، وجود داشته است. شما در این بنا می‌توانید شواهد را به صورت مستند ببینید. ما بنا را به عنوان سند تاریخی می‌بینیم که در هر روزگاری عده‌ای آمدند و آثاری را از خود برجای گذاشتند.
اتفاق قابل توجهی که در پیرامون بقاع رخ می‌دهد، این است که در دوران نخستین خود جریان زندگی به سمت و سوی این بقاع از جمله: حرم امام رضا (ع)، شاه‌چراغ، شاه عبدالعظیم و … روزی قبله‌گاه شهر بوده است و شهر خود را با نقاط مقدس تنظیم می‌کرده که در این صورت آن شهر با مرکزیت این بقاع دارای نظام اندام‌واره‌ای ‌شده است.
شواهد تاریخی وجود دارد که این نظام اندام‌واره همراه با حیات شهر شکل گرفته اما در صورت جدید اساسا به این نظام اندام‌واره توجهی نشده، زمانی که زائر از حرم خارج می‌شود حالت کانونی و مرکزی بودن حرم از دست می‌رود و تقدس مکان به کالا تبدیل می‌شود که قابل خرید و فروش می‌شود، به این صورت که آن کالا هرچقدر به حرم نزدیک‌تر باشد گران‌تر می‌شود، این کالا می‌تواند هتل، فروشگاه و … باشد.
ما شاخص‌ترین این رفتار با یک مکان مقدس را در مکه مکرمه و مدینه منوره شاهد هستیم. عموما برای اینکه این جریان را عملی کنند، تاریخی بودن اماکن را مانع می‌بینند اما این مسئله با هیچ استدلال شرعی، عرفی، علمی، شهرسازی، معماری و … سازگار نیست. در کشور وزارت راه و شهرسازی، شورای شهرسازی و وزارت میراث فرهنگی وجود دارد که نهادها مصوباتی دارند اما وقتی دقت می‌کنیم متوجه می‌شویم که این نهاد‌ها آنچنان که باید فعال نیستند.

| سعید مهرپویا |

| پژوهشگر دکتری معماری |

فهم نادرست از مساله میزبانی

تغییری که در کالبد مزارها رخ داده است بیش‌تر ناشی از کمبود فضای زیارت بوده است. در یکی از سفرها شاه عباس صفوی، به دلیل این که جمعیت زائران زیاد بوده است و صحن آستانه گنجایش آن تعداد زائر را نداشته تصمیم می‌گیرد تا ساختمان‌های اطراف آن را تخریب و به صحن متصل کنند اتفاق دومی که در یکی از سفرهای شاه عباس صفوی رخ می‌دهد بحث کشیدن خیابان است، که امروز از آن با عنوان «بالا خیابان» یا «پایین خیابان» یاد می‌شود که همواره یکی از مهم‌ترین ارکان استخوان‌بندی شهر مشهد است.
در دوره قاجار به‌رغم وضعیت اقتصادی نامناسبی که در کشور به خصوص در خراسان حاکم بوده؛ شهر مشهد اماکن باکیفیتی هم داشته است.
در دوره پهلوی آغاز سده چهاردهم، استفاده از خودرو در شهر مشهد منجر به افزایش تعداد زائران شد که همین مسئله باعث شد خیابان کشی‌های تازه‌ای در شهر مشهد بین سال‌های 1312 تا 1307 ایجاد شود.
برگزاری هزاره فردوسی در سال 1313 سبب شد که در یک بازه 7 یا 6 ساله شهر مشهد به کانون تغییرات و توجهات دولت تبدیل شود. هزاره فردوسی سبب شد که در حرم، اولین صحن به نام صحن موزه یا صحن پهلوی ساخته شود.
دوره پهلوی دوم به دو برهه زمانی تقسیم می‌شود، دوره نخست بین سال‌های 1350 تا 1320 است که شهر به آرامی در حال رشد بود و مهم‌ترین اتفاق این دوره کشیدن خیابان «خسروی نو» بود.
بعد از تاج‌گذاری سال 1346 و اقتدار نسبی که در دوره پهلوی دوم رخ می‌دهد، از طرفی افزایش درآمدها و تغییراتی که در نهاد اداره کشور رخ می‌دهد تهیه طرح‌های جامعه از جمله برای شهر مشهد هم در دستور کار قرار می‌گیرد اما در همین دوره پرداختن به مسئله بافت حرم از طرح جامع جدا می‌شود.
پس از انقلاب اسلامی مسئله مهم میزبانی مطرح می‌شود از زائرانی که رو به تزاید بودند زیرا پس از انقلاب اسلامی جهش زیادی در تعداد زائران نسبت به جمعیت ساکن به وجود آمد.
اساسا شهرهای تاریخی میزبان رویدادهای زیارت هستند و اندر کنش میان این میزبانی به آن کیفیت کالبدی می‌دهد، به نظر می‌رسد آن چه که ما در 100 سال اخیر و نیز در این بیست سال معاصر انجام داده‌‌ایم، فهمی نادرست از زیارت، مزار و زائر داشته‌ایم؛ زیارت در تمام تاریخ خود دارای آیین و تقویم بوده است.

| محسن اکبرزاده |

| معمار و شهرساز|

شناخت بافت‌های مجاورتی

زمانی که ما از یک شهر ساحلی، معدنی و … صحبت می‌کنیم در حقیقت به نقطه کانونی و دلیل ایجابی آن شهر اشاره می‌کنیم. شهرهای عام شهرهایی هستند که بنا به مزیت زیستی ایجاد شده‌اند.
شرایطی که در محل یک حرم وجود دارد، چالش‌هایی را هم برای سکنه و هم برای زائران خود ایجاد می‌کند زیرا عاملی که امنیت زیارت را ایجاد می‌کند، رفتار زیارت را تداوم می‌دهد و آن را عمومی و بهینه می‌کند لایه‌های مجاورتی هستند که در کنار آن قرار می‌گیرند.
بافت‌های مجاورتی بافت‌هایی بودند که شرایط زیارت را امکان‌پذیر می‌کردند. کسانی که به زائران اقامت می‌دادند، به آن‌ها آداب زیارت نیز می‌آموختند و زائران را راهنمایی می‌کردند.
از آن جایی که اقامت‌های گذشته مانند امروز نبود و مدت زیادی را برای اقامت و زیارت صرف می‌کردند، پس به همین دلیل نوعی هم‌زیستی رخ می‌داده. رفتار زائر در طول تاریخ، رفتار زائر در هتل امروزی نیست بلکه رفتار زائر در جایگاه همسایه شدن موقت بوده است.
بافت‌های زیارتی برای زیارت ایجاد شدند یعنی دلیل ایجابی اینگونه شهرها زیارت بوده و از طرفی اقتصاد زیارت، زیست زیارت و نوع زندگی زیارت بوده که این بافت‌های زیارتی را به وجود آورده است.