در گفت‌و‌گوهای مربوط به مساله کم‌ آبی، همواره برخی بر این باورند که مصرف آب در بخش کشاورزی یکی از مواردی است که باید مورد توجه قرار گیرد چرا که کشاورزی در ایران بیشترین مصرف آب را دارد، هر چند به زعم برخی کارشناسان میزان هدررفت آب در شبکه توزیع و همچنین میزان مصرف در کلان‌شهرها به مراتب بیشتر از میزان مصرف آب در بخش کشاورزی است. اما با این همه منتقدان توسعه کشاورزی همچنان بر عقیده خود پافشاری می‎کنند. این مسئله در دنیای امروز با راهکاری به نام «کشت فراسرزمینی» در بسیاری از کشورها حل شده است. بر اساس تعاریف موجود «سرمایه‌گذاری در زمین‌های کشاورزی حاصل‌خیر کشورهای دیگر که از منابع آب کافی برخوردار هستند، برای تولید محصولات کشاورزی در جهت بهبود امنیت غذایی را «کشت فرا سرزمینی» می‌دانند» در ایران از سال 1392، مفهوم کشت فراسرزمینی برای تحقق امنیت غذایی مورد توجه قرار گرفت. این روزها با بالا گرفتن بحران آب و مشکلاتی که در حوزه کشاورزی و فروش محصولات به وجود آمده و از سویی تاکید و توجه ویژه بر موضوع امنیت غذایی در کشور، مفهوم «کشت فراسرزمینی» به یکی از مهم‌ترین برنامه‌های در راستای تامین امنیت غذایی بدل شده، تا جایی که در بودجه 1401 نیز این مفهوم مورد توجه قرار گرفته است.

هدف از کشت فراسرزمینی تولید پایدار و بلند‌مدت محصولات اساسی کشاورزی مانند گندم، جو، برنج و دانه‌های روغنی مورد نیاز یک کشور از طریق کشت در زمین‌های کشاورزی کشوری دیگر است. محدودیت آب شیرین و خاک حاصلخیز، کمک به حفظ منابع کشاورزی، عدم اطمینان به بازارهای بین‌المللی برای تامین تقاضای داخلی مواد‌غذایی و تقویت امنیت غذایی کشور از دلایل تمایل کشورهای در حال توسعه از جمله ایران، به کشت فراسرزمینی است. ایران از سال 1392 در سطح سیاست‌های کلان اقتصادی و با هدف بهبود امنیت غذایی کشور، موضوع کشت فراسرزمینی را مورد توجه قرار داد. محققان و پژوهشگرانی که در این زمینه مطالعات متمرکز در مورد اجرای کشت فراسرزمینی برای ایران انجام داده‌اند کشت فراسرزمینی راهی مکمل برای بهبود امنیت غذایی کشور دانسته‌اند. در همین راستا مطالعات و بررسی‌ها نشان می‌دهد با افزایش یک واحد تحقق کشت فراسرزمینی برای ایران، امنیت غذایی کشور به اندازه 1.101 واحد بهبود پیدا می‌شود.*
در روزهای اخیر و در نشست همکاری‌های اقتصادی ایران و قفقاز یکی از موضوعاتی که به آن اشاره شد، موضوع کشت فراسرزمینی ایران در روسیه بود. موضوعی که مدت‌هاست بخش خصوصی توجه ویژه‌ای به آن پیدا کرده است. با توجه به اینکه کشت فراسرزمینی مبتنی بر سرمایه‌گذاری است، طبیعی است که ورود بخش خصوصی به آن بیش از حضور بخش دولتی باشد. در این رابطه کارشناسان بر این باورند که دولت باید با تشویق سرمایه‌گذاران و تسهیل واردات محصولات کشاورزی تولید شده خارج از مرزهای سرزمین، اقدام کند. اما در نشست همکاری‌های اقتصادی ایران و قفقاز هادی تیزهوش تابان، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و فدراسیون روسیه، می‌گوید: «قوانین حاکمیتی در بحث صادرات و واردات حاکم بوده که این مسئله مغایر اقتصاد مقاومتی است» به گفته او کشت فراسرزمینی از سوی فعالان بخش خصوصی در روسیه آغاز شده است.
کشت فراسرزمینی تنها محدود به تولید محصولات زراعی نمی‌شود و بسیاری از کشورها با تولید گوشت قرمز در کشورهای دیگر در صدد حفظ منابع آبی خود بر می‌آیند. در حال حاضر برخی کارشناسان ظرفیت‌هایی را در کشور افغانستان و قزاقستان در این زمینه شناسایی کرده و در خصوص توجه به این ظرفیت‌ها اظهار نظرهایی داشته‌اند. چندی پیش نیز علی رضوانی‌زاده، رئیس انجمن کشت فراسرزمینی ایران نیز در خصوص تامین نهاده‎های دامی و امنیت غذایی ایران با کشت فراسرزمینی اعلام کرده بود: «با توجه تغییر اقلیم و خشکسالی در ایران، کشت فراسرزمینی در افغانستان می‌تواند به تامین گوشت و نهاده‌ها کمک می‌کند»
ایران از سال 92 به موضوع کشت فراسرزمینی توجه کرد، انجمنی در این راستا شکل گرفت و بخش خصوصی نیز به این موضوع ورود کرد. به رغم اقداماتی که در این سال‌ها در این حوزه صورت گرفت، کمتر در مورد جزئیات اجرای این امر صحبت شد. دیروز محسن شاطرزاده، مشاور وزیر جهاد کشاورزی و مجری طرح کشت فراسرزمینی در گفت و گویی تفصیلی با خبرگزاری مهر، در خصوص چگونگی اجرای این طرح اطلاعاتی ارائه کرد از جمله اینکه: «فقط چهار محصول ذرت، سویا، جو و دانه‌های روغنی شامل کلزا و آفتابگردان تحت پوشش این طرح قرار می‌گیرند و تسهیلات به متقاضیان مربوطه ارائه می‌شود» به گفته شاطرزاده بر اساس آیین‌نامه طرح که در سال 1395 تصویب و ابلاغ شد، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت امور خارجه، وزارت کار، بانک مرکزی و وزارت اقتصاد به عنوان مسئول اجرای این طرح معرفی شدند.
شرایط کشت فراسرزمینی به گفته شاطرزاده بر این مبنا است که: «تسهیلات کشت فراسرزمینی به کسانی تعلق می‌گیرد که در ایران ثبت شده باشند و در وزارت جهاد تشکیل پرونده داده و صلاحیت حرفه‌ای آنها در کمیته تعیین صلاحیت وزارت جهاد‌کشاورزی تایید شده باشد. این کمیته متشکل از چهار معاون وزیر جهاد می‌باشد. شرکت‌های تایید صلاحیت شده برای عقد قرارداد به معاونت بازرگانی وزارت جهاد یا شرکت‌های مباشر معرفی می‌شوند. قبل از فصل کشت، با تولید کننده قرارداد می‌بندیم و دو ماه بعد از فصل برداشت، محصول باید در گمرک ایران به وزارت جهاد تحویل داده شود. خرید در قالب قرارداد و بصورت ارزی خواهد بود. پیش پرداخت در قالب تسهیلات ارزی توسط بانک مرکزی و یا صندوق توسعه ملی پرداخت می‌شود. حداقل محصول تحویلی برای عقد قرارداد با فعالان کشت فراسرزمینی باید ۵۰ هزار تن باشد و اگر میزان تولید کمتر از این رقم باشد، با متقاضی قرارداد بسته نمی‌شود. به عبارتی فعال کشت فراسرزمینی باید حداقل ۱۵ هزار هکتار زمین آبی یا بیش از ۳۰ هزار هکتار زمین دیم داشته باشد تا بتواند حداقل ۵۰ هزار تن محصول را تولید کند»
به گفته شاطرزاده: «بر اساس آمار موجود در دنیا ۸۰ میلیون هکتار کشت فراسرزمینی انجام می‌شود. کشورهایی مثل آمریکا، چین، ژاپن و عربستان و امارات، کشت فراسرزمینی انجام می‌دهند. در کشور برزیل، چینی‌ها در حال حاضر دو میلیون هکتار کشت فراسرزمینی و ژاپن نیز حدود یک و نیم میلیون هکتار کشت فراسرزمینی در این کشور دارد. همچنین کشورهایی مثل آمریکا در مناطقی که صادرات زیادی به آنجا دارند، کشت محصولات را نیز در همان جا انجام می‌دهند تا هزینه حمل کاهش پیدا کند.» به عقیده مجری طرح کشت فراسرزمینی، ایران ناگزیر به روی آوردن به این راهکار برای تامین نیازهای اساسی خود است، شاطرزاده بر این باور است که: «کشور ما علاوه بر چنین مزیت‌هایی با توجه به بحث کم آبی و واردات آب مجازی، ملزم است رو به کشت فراسرزمینی بیاورد ضمن اینکه در کشورهایی مانند برزیل، آرژانتین و ونزوئلا مزیت‌های فراوانی برای کشت فراسرزمینی وجود دارد که با توجه به بارندگی فراوان در آن کشورها تقریباً تمام کشت‌ها به صورت دیم است و میزان بارندگی در این کشورها ۱۰ برابر ایران و کشت در آنجا ارزان‌تر از ایران تمام می‌شود. تا ۱۰ سال آینده کشور ما به ۲۷ میلیون تن ذرت، کنجاله، دانه روغنی و جو نیاز دارد که در خوشبینانه‌ترین حالت می‌توانیم ۱۵ میلیون تن آن را در داخل تولید و ناچاریم ۱۲ میلیون تن دیگر را وارد کنیم. بنابراین چاره‌ای جز انجام کشت فراسرزمینی نداریم.»
برخی فعالان بخش خصوصی ورود دولت به این موضوع را چندان موفقیت آمیز نمی‌دانند، مثل محمدرضا کرباسی، معاون بین‌الملل اتاق ایران که معتقد است: «اجرای پروژه‌هایی از این دست باید بر عهده بخش خصوصی باشد تا به نتیجه برسد. بدون شک دولت در اجرای این طرح‌ها موفق نخواهد بود. بهتر است وزارت امور خارجه و وزارت جهاد کشاورزی باید به ایفای نقش حمایتی و تسهیل گری خود توجه کنند.» بسیاری از فعالان بخش خصوصی که علاقمند به فعالیت در این حوزه هستند، تنها خواسته‌ای که از دولت دارند، حمایت‌های قانونی و تسهیل روند فعالیت است. اما شواهد و اظهار نظرها نشان از رفتار دیگری از سوی بدنه دولت دارد. البته شاطرزاده می‌گوید: «هفت شرکت بزرگ که صلاحیت آنها تایید شده هر کدام بین ۵۰ هزار هکتار تا یک میلیون هکتار زمین در یک کشور خارجی در اختیار دارند. ما برای فعالان کشت فراسرزمینی، کشور خاصی را برای انجام کشت تعیین نمی‌کنیم اما به متقاضیان مشورت‌ها و اطلاعات لازم را می‌دهیم ولی به طور کلی از کشورهایی مانند روسیه، قزاقستان، اوکراین و برزیل استقبال بیشتری صورت گرفته است ضمن اینکه در کشورهایی مانند جمهوری آذربایجان، ساحل عاج، غنا و ماداگاسکار نیز متقاضیانی داشته‌ایم»
هر چند در ماه‌های اخیر و با تشدید بحران آب در کشور، رویکردها تغییر کرده و تا حدودی دولتی‌ها هم به موضوع کشت فراسرزمینی توجه کرده و حتی در لایحه بودجه 1401 نیز برای آن برنامه‌ریزی کرده‌اند. بر همین اساس در بند «م» و «ن» تبصره هشت لایحه بودجه آمده است: «دولت مکلف است در واردات محصولات کشاورزی و دامی در شرایط مساوی اولویت خرید خود را از شرکت‌های ایرانی فعال در حوزه کشاورزی فراسرزمینی قرار دهد. آیین نامه اجرایی این بند توسط وزارت جهاد کشاورزی با همکاری وزارت صنعت، معدن و تجارت و بانک مرکزی تهیه شده و به تصویب هیات وزیران می‌رسد.» در این بخش از لایحه بودجه آمده است: «شیوه نامه نحوه پرداخت این اعتبار حداکثر تا یک ماه پس از ابلاغ این قانون با همکاری وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی و صنعت، معدن و تجارت (سازمان توسعه تجارت ایران) تهیه و ابلاغ می‌شود» هر چند این رویکرد ناظر بر حفظ منابع کشاورزی و کاهش فشار بر منابع آب زیرزمینی نیست و به نوعی از سر ناچاری مورد تاکید قرار گرفته است، اما شاید چنین راهکارهایی بتواند از تشدید بیشتر بحران آب در کشور تا حدودی جلوگیری کند. سال‌هاست تنها نتیجه‌ای که از شعار خودکفایی در تولیدات کشاورزی به دست آمده، خالی شدن سفره‌های زیرزمینی و فرسایش خاک و دستاوردهای مخرب دیگر بوده است.
*از مقاله «واکاوی الزامات تحقق کشت فراسرزمینی، برای بهبود امنیت غذایی در ایران» نوشته علی اصغر کلباسی اصفهانی و همکاران