تا پیش از آنکه چرخ‌های بلدوزر مدرنیته از روی پیکره خانه‌ها و آثار تاریخی بازمانده در شهرها بگذرد و آنها را فرو ریزد و محو کند، شهر قزوین پر از خانه‌های تاریخی بود. خانه‌های مردم، مَلاک، تجار، شاهزادگان، همه در 16 محله تاریخی قزوین زنده بودند و چراغ‌شان همچون چراغ دل ساکنان‌شان روشن بود.

خانه خطیبی و خانه‌ دیگری در کنارش که به خانه اسدی و زینلی مشهورند از بازماندگان خانه‌های باغداران و تجار قزوین هستند. برای رسیدن به این خانه‌ها‌ی تاریخی 2 راه وجود دارد. راه نخست از کوچه صالحیه در خیابان مولوی، نزدیک مسجد آقا معصوم است. راه دیگر از پیچ و خم کوچه‌های باریک دهنه «دیمَج» می‌گذرد تا به یک دوراهی برسد. چند قدم به سمت چپ بعد از پیچ کوچه، سردر خانه‌های اسدی و خطیبی نمایان می‌شود. اگرچه نمای بیرونی همچنان سرپاست اما از درون قامت‌شان خم شده. با این حال، هنوز آثار هویت مردم این شهر را بر چهره دارند؛ با رخساره‌ای سرخ شده از سیلی‌های ممتدی که از جفای گوهرناشناسان برصورت‌هاشان نشسته، در انتظار روزی‌اند که احیاگران سراغشان بیایند و غبار فراموشی از رخسارشان بزدایند تا نشانی که از گذشتگان ما دارند آشکار سازند. همچون بسیاری از خانه‌های زمانه خود نما و تزئینات آن ساده و آجری است. تنها اثری از کوبه‌ها بر روی درهای چوبی دیده می‌شود.
خانه اسدی-زینلی
خانه اسدی-زینلی بیست سال پیش با شماره ثبت ۳۷۹۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. پریسا زرآبادی‌پور در مقاله «بررسی تطبیقی فضای ارتباطی در خانه‌های تاریخی قزوین» خانه اسدی را اینطور توصیف کرده: «این خانه صدساله متعلق به یکی از تجار بزرگ شهر قزوین به نام «حاج علی‌اصغر اسدی» است. خانه اسدی-زینلی از دو حیاط مجزا با تناسبات مستطیل و نگینی تشکیل شده و 502 متر‌مربع عرصه و 650 مترمربع اعیانی دارد. هشتی ورودی آن مزین به رسمی‌بندی است.(…) از تزئینات بنا می‌توان به سردر ورودی، گچبری در نمای داخلی و گچبری رنگی دور قاب آیینه اتاق‌ها، ارسی‌های چوبی، رسمی‌بندی و آجرکاری‌های تزئینی در نما اشاره کرد.» سال‌هاست در این خانه روی بازدیدکنندگان بسته است اما کسانی که سال‌ها پیش توانسته‌اند درون این خانه قدم بگذارند می‌گویند در خانه زینلی در هشتی خانه اسدی قرار گرفته است. بر سردر خانه اسدی کتیبه‌ای مزین به «بسم‌الله الرحمن الرحیم» دیده می‌شود و دو طرف درِ چوبی آن به رسم خانه‌های دوره خود، دو سکو وجود دارد.
خانه خطیبی
خانه و دالان تاریخی خطیبی دردانه‌ای برجای مانده از میان بی‌شمار دیگر است که امروزه یا اثری از آنها نیست یا مطرودند و متروک. این خانه در محله «قُملاق» در خیابان مولوی و در کوچه‌ خطیب واقع شده است. «مهدی خطیبی»‌ ‌‌از نوادگان خاندان خطیبی می‌گوید: «خیلی از خطیبی‌ها (از زمان ساخت خانه تا دهه 80 شمسی) توی این کوچه زندگی می‌کردند، از دوره قاجار حداقل.»
تاریخ ساخت خانه – که در آغاز 1600 متر بوده- به درستی مشخص نیست. خاندان خطیبی از ملاکان و باغ‌داران شهر قزوین بودند. چند روستا جزو املاک آنها بوده و باغ‌های سنتی در شهر داشتند. از این خاندان اسناد خطی برجای مانده که قدیمی‌ترین آنها تاریخ 1213 ه.ق را نشان می‌دهد.
از سوی دیگر نام «آقا سید ابوالفضل خطیب» در کتابچه سرشماری سال 1299 ه.ق در محله قملاق ثبت شده است. مهدی نورمحمدی، پژوهشگر قزوینی در کتاب «قزوین در انقلاب مشروطیت» ذیل رویداد فتح قزوین به دست مشروطه‌خواهان و پناهندگی جمعی از اعیان و بزرگان شهر در 1327 ه.ق ، از «آقا سید اسداله خطیب» نام می‌برد. به اعتقاد خطیبی تاریخ ساخت خانه خطیبی به سال‌ها پیش از اینها بازمی‌گردد. چرا که اگر این خانه و مالکان آن نبودند، فعالیتی از آنها در محله به ثبت نمی‌رسید.
روح مشارکت جمعی در محلات تاریخی و نقش خانه خطیبی
در گذشته شیوه زندگی مردم به گونه‌ای بود که ارتباط اهالی یک محله با یکدیگر تعریف می‌شد و به آن محله هویت مستقل می‌بخشید. برای مثال اگر حرفه‌ شخصی در محله قملاق گچ‌کاری یا آیینه‌کاری بود، اهالی محله برای تکمیل فرآیند ساخت خانه‌های‌شان به او مراجعه می‌کردند. یا اگر شخصی آشپز بود در خانه اعیان محل آشپزی می‌کرد و سهم خانواده خود را هم دریافت می‌کرد. به‌طور کلی محوریت با خانه ملاک و اعیان محل بود و دیگر افراد در محل به صورت جمعی در انجام کارها مشارکت داشتند و محله خودکفا بود. مگر آنکه فرد در یک حرفه‌ استادکاری ماهر بود و به محلات دیگر می‌رفت. به گواه خطیبی در محله و خانه اجدادی‌اش این اصل حاکم بوده است.
نمای بیرونی و فضاهای درونی خانه خطیبی
بر فراز در چوبی خانه خطیبی که احتمالا الحاقی از دوره پهلوی دوم است، جای خالی کتیبه‌ای جلوه‌گر است و تنها چند کاشی زرد و آبی در حاشیه آن دیده می‌شود. اما گفته می شود در دیگری در ضلع جنوبی خانه هست که قدمت آن به دوره قاجار می‌رسد. در این قسمت یک در ورودی کهن‌تر که با آجر پر شده و یک ورودی دیگر نیز دیده می‌شود که احتمالا از ورودی‌های اصلی خانه باشند.
پشت خانه‌ها و در امتداد دیوار خانه اسدی وارد کوچه‌ای می‌شویم که به «دالان خطیب» در ضلع شمال غربی خانه خطیبی می‌رسد. اگرچه در آن کمی دخل و تصرف شده اما تا حدی ظاهر اصیل خود را حفظ کرده است. خطیبی می‌گوید سمت راست درون دالان بخش دیگری از مجموعه خانه خطیبی قرار داشته که شاخه دیگر خاندان، خانواده و نوادگان «حاج میرحسین خطیب» در آن زندگی می‌کردند و امروزه اثری از آن حیاط‌ها نیست. زیرا بعدها تفکیک و به اشخاص دیگری فروخته شد. امروزه به جای آن دو در سفید رنگ وجود دارد که متعلق به خانه‌های نه چندان قدیمی اشخاص دیگری است.
درست روبه‌روی آن درِ چوبی حیاط اصطبل خانه خطیبی (مال‌رو) قرار دارد. این در (به گفته خطیبی، در مال‌رو بزرگتر از این در بوده)، محل ورود رعایا و احشام‌شان بوده است. خطیبی می‌گوید «وقتی از دهات سهم مالک از محصولات را می‌آوردند، (آن ها را) از در رعیتی می‌آوردند»، زیرا در اربابی فقط برای رفت‌وآمد خانواده و آشنایان بود. حیاط اصطبل دارای ساختمان دو طبقه‌ای است که طبقه پایین انبار و آخور بود و طبقه بالا محل استراحت رعیت که تا زمان رسیدگی به حساب و کتاب‌ها در این بخش از خانه اقامت می‌کرد. حیاط اصطبل فضایی بزرگ و 6 گوش است. همچنین در فضای بیرون حیاط اصطبل، سمت چپ درون دالان خطیب آثار دو طاق‌نما دیده می‌شود که به نظر می‌رسد درون آن را با آجر پرکرده‌اند. خطیبی که خود فارغ‌التحصیل رشته‌های معماری و شهرسازی است، معتقد است اینها کاربری‌های خارج از فضای زیستی هستند که بیشتر برای بستن احشام تعبیه می‌شدند. او می‌گوید مشابه اینها تا همین چند وقت پیش در کوچه «دکتر آرازی» نیز وجود داشته. در گذشته چون مردم با الاغ و قاطر تردد می‌کردند فضاهایی تعبیه می‌کردند شبیه به تاق‌نما و درون آن را گود می‌کردند و در آن علوفه می‌ریختند. افسار حیوان را به میله‌ای که قبلا در دیوار نصب شده بود می‌بستند و می‌رفتند. حیاط مال‌رو تا 1380 ش در اختیار یکی از نوادگان این خاندان بوده و پس از آن متروک شد.
مسئله آب در خانه خطیبی
خانه خطیبی در گذشته 6 حیاط داشته که امروزه فقط 3 تای آن‌ها باقی مانده است؛ حیاط اصلی، حیاط اصطبل و حیاط حسینیه. حیاط اصلی بزرگتر از سایر حیاط‌ها بود. ایوان بزرگ این حیاط در انتهای غربی قرار داشته و امروزه تخریب شده است. در جنوب این حیاط یک حوضخانه قرار داشته که نواده خطیبی از آن به نام «آبخوره» یاد می‌کند. ایران از دیرباز کشوری کم‌آب بوده و مهم‌ترین مسئله در ساخت خانه‌های ایرانی دسترسی به آب سالم بود. آن زمان آب لوله‌کشی وجود نداشت و برای برداشت آب نیاز به آب باران یا قنات داشتند که مرغوب‌تر از آب باران بود. آب از ارتفاعات کوه‌ها حرکت می‌کرد در شیب‌ها سرازیر می‌شد و قنات‌ها را پر می‌کرد. بنابراین خانه‌ها را در گودی و شیب می‌ساختند تا آب قنات به راحتی وارد فضای خانه شود. بهترین محله‌ها در شهرهایی چون قزوین و تهران محله‌هایی بودند که در شیب قرار داشتند و سرچشمه آب قنات‌ها در آنجا بود. چرا که آب ابتدا به آنها می‌رسید و در مسیر دچار آلودگی نمی‌شد، در نتیجه سالم‌تر بود. درخانه خطیبی سرچشمه قنات وجود داشت که همان محل حوضخانه بوده است و امروزه اثری از آن نیست. این یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد خانه خطیبی به شمار می‌آید.
خانه خطیبی نمونه یکی از خانه‌های سنتی ملاک
در گذشته قزوین بیش از 3000 هکتار باغستان داشته که به قول مادام دیولافوا، باستان‌شناس فرانسوی «مانند کمربند بسیار عریضی شهر قزوین را احاطه کرده‌اند». بنابراین باغستان سنتی در حرفه و معیشت و سبک زندگی مردم قزوین تاثیر مهمی داشته‌اند. این را می‌توان از تعداد انبارها و حیاط بزرگ اصطبل خانه خطیبی نیز دریافت کرد. به اعتقاد خطیبی اهمیت خانه اجدادی‌اش در این است که در خانه ملاکان، خلاف خانه تجار، عملکرد خانه مهم‌تر از تزئینات آن بوده است. به همین دلیل در این خانه خبری از ارسی‌هایی مشابه با خانه امینی‌ها نیست و درها و پنجره‌ها ساده هستند. زیرا در خانه یک ملاک و باغ‌دار سالیانه محصولات باغات و گندم وارد می‌شد و باید انبار به اندازه کافی برای نگهداری آنها وجود داشته باشد. به‌طورکلی او معتقد است «زندگی غالب قزوینی» باید دارای شرایطی باشد که با حرفه آنها –یعنی باغداری- عجین باشد و این را «ارتباط حرفه با فضای زندگی» می‌داند. به همین دلیل باغ‌داران در گذشته خانه خود را نزدیک به باغستان‌های خود می‌ساختند. زیرا بودن باغات در نزدیکی محله‌ای دیگر باعث ایجاد مشکلاتی در حمل‌و‌نقل می‌شد.
بر اساس گزارش میدانی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی که در مرکز اسناد و کتابخانه میراث فرهنگی وجود دارد، حیاط حسینیه در ضلع شرقی خانه قرار دارد. حیاطی است کوچک و مستطیل‌شکل که بخشی از اتاق‌های آن در شمال و غرب زیر آوار سقف مدفون شده است. خطیبی کاربری حسینیه خانه را مخصوص زمانی می‌داند که کسی از اهل خاندان مهمانی یا عزاداری بزرگی داشت در حسینیه خانه برگزار می‌کرد یا افرادی از میان نوادگان مدتی را آنجا زندگی کرده‌اند. گفته می‌شود حسینیه خانه خطیبی منحصر به اهالی خانه بوده و اسنادی از وقف آن نیز به دست نیامده است. آخرین فرد از نوادگان آقا سید ابوالفضل خطیب در 1378 ش و تا پیش از فروش خانه به سازمان میراث فرهنگی، ساکن حیاط حسینیه بوده است.
آغاز مرمت و احیا
اکنون سال‌ها از زمان ثبت خانه خطیبی در فهرست آثار ملی می‌گذرد؛ خانه‌ای که تا قبل از آنکه توسط سازمان میراث فرهنگی خریداری شود بیش از 80 درصد آن سالم بود و سپس آنقدر به حال خود رها شد تا به ویرانه‌ تبدیل شد. یکبار نیز زمزمه خروج آن از فهرست ثبت آثار ملی به گوش رسید. اما خبر خوش برای دوستداران میراث تاریخی و فرهنگی این است که به تازگی برای مرمت به بخش خصوصی واگذار شده است. در مجموع از گفته‌های احسان نورانی، معاون سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان قزوین اینطور به نظر می‌رسد که قرار است یک طرح احیا برای این سه خانه تاریخی ارائه شود. اما نبود آمادگی سرمایه‌گذار و مدیر پروژه به این دلیل که پروژه احیای این سه خانه در ابتدای راه است، سبب شده زوایای دیگر این اقدام فعلا در هاله‌ای از ابهام قرار گیرد. با توجه به اینکه در سرتاسر کشور بسیاری از خانه‌های تاریخی در شرایط خوبی نیستند، این خبری امیدبخش است که پس از انجام مراحل اولیه و ارائه طرح احیا بار دیگر چراغ دل این خانه‌ها که هویت شهرند، روشن شود.