با افتتاح سد «ایلیسو» در نیمه آبان، بحث‌ها درباره تبعات این سد ترکیه برای محیط زیست ایران، دوباره داغ شده است. اعتراضات به ساخت این سد قدیمی است. علاوه بر اعتراض عراق به سدسازی روی دجله، در ایران نیز پیشتر در سال 96 وزارت نیرو مراتب اعتراض خود را به وزارت امور خارجه اعلام کرده بود و حالا با افتتاح ایلیسو، بار دیگر صحبت از آب‌های مرزی و سدسازی کشورهای همسایه موضوع بحث محافل رسمی است. تا آنجا که دیروز فراکسیون محیط زیست مجلس در نشستی مشترک با وزارت امور خارجه جوانب مختلف افزایش طرح‌های سدسازی در کشورهای همسایه ایران را بررسی کرد. در این نشست به سدسازی‌های ترکیه، عراق و ارمنستان و همچنین دیوار مرزی ترکیه پرداخته شد.

در نشست دیروز که با حضور مسئولانی از وزارت امور خارجه و نیرو و کارشناسانی از حوزه آب برگزار شد، حاضران از وضعیت رودخانه‌های مرزی و همچنین رایزنی‌هایی که درباره سدسازی‌ها با ترکیه انجام شده گفتند. رئیس اداره مدیترانه در وزارت امور خارجه درباره آخرین وضعیت سد ایلیسو گفت: «وزارت خارجه در دو سال اخیر و از زمانی که آبگیری سد ایلیسو به صورت جدی مطرح شده به آن توجه داشته است. البته محمل‌های حقوقی و طبیعی که می‌توانستیم مستند قرار دهیم را برای ورود به این موضوع داشتیم و به عنوان وزارت خارجه آنچه که باید با جدیت دنبال کنیم موضوع مدیریت منابع آبی و حفاظت از محیط زیست است که باید آن را به مذاکرات ایران و ترکیه تبدیل کنیم.»
اینطور که ایسنا گزارش داده، حیدری در ادامه گفت که در زمان ریاست ظریف این موضوع توسط او و معاونانش مطرح شده و در دولت جدید هم در سفری که معاون سیاسی وزارت خارجه به آنکارا داشت این موضوع بار دیگر مطرح شده است. علاوه بر این در سفر اخیر چاوش اوغلو به ایران و در دیدار با امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه بحث مدیریت مشترک آب و حفاظت از محیط زیست مورد بحث و بررسی قرار گرفته و از دولت ترکیه درخواست شده که رضایت ذیربط خود را برای مذاکره با وزارت نیروی ایران اعلام کند.
رئیس اداره مدیترانه در وزارت امور خارجه درباره فراهم کردن بستر مذاکرات بین وزارت نیرو و همتای خود ابراز امیدواری کرد و گفت: «یادداشت رسمی در آنکارا توسط سفارتمان و وزارت خارجه به ترکیه داده شد و طرف ترک در دیدار اخیر اعلام کرد که ما هم موضوع را به نهادهای ذی‌ربط منعکس می‌کنیم و قول تلویحی داد که مذاکرات بین دو کشور آغاز شود. البته اینکه طرف ترکیه‌ای از مذاکرات طفره برود و نفس شروع مذاکرات را نپذیرد طبیعی است زیرا پذیرش این مذاکره شروع داد و ستدی است که طرف ترکیه‌ای بیشتر دهنده است تا گیرنده. ما هم به عنوان وزارت خارجه باید بر این امر مصر باشیم و تمامی همت خودمان را با استفاده از همه ابزارهای در اختیار به کار گیریم.»
به گفته حیدری، در گفت‌وگوی اخیر چاوش اغلو او توضیح داد که حقابه سنتی ایران رعایت می‌شود و سد کاراکورت برقی بوده و هر میزان آب بیشتر مصرف شود از آن برق بیشتری تولید می‌شود. بنابراین «طرف ترکیه‌ای مدعی است این سد باعث کاهش حقابه ایران نشده و کاهش آب نتیجه طبیعی خشکسالی در منطقه است البته همکاران وزارت نیرو باید به صورت تخصصی ارزیابی مناسب را داشته باشند که چه میزان کاهش آب ورودی به کشور ناشی از سدهای ترکیه و جه میزان به دلیل خشکسالی و تغییرات اقلیمی است».
سدسازی عراق هورالعظیم را خشکاند
در این نشست همچنین رئیس اداره حقوق مرزها در وزارت امور خارجه از سدسازی‌های عراق و تاثیر آن بر خشکیدن هورالعظیم گفت. همتی با اشاره به این که در ترکیه دو حوضه رود ارس و دیوار مرزی برای ما مهم است، گفت: «سد ایلیسو روی سرشاخه رودخانه دجله است و احداث آن روی منابع آبی ما تاثیر قابل توجهی ندارد البته آب عراق ممکن است کاهش یابد. عراق بر روی بخش زیادی از آب‌های دجله و فرات سدسازی کرده و از دوره صدام این طرح‌ها وجود داشته است. این اقدامات موجب خشکی هورالعظیم شده است.»
درباره دیوار مرزی مذاکره کردیم
دیوار مرزی ترکیه هم موضوع بخش دیگری از صحبت‌های رئیس اداره حقوق مرزها در وزارت امور خارجه بود؛ دیواری که ساخت آن از سال‌ها قبل با هدف دفاع در مقابل سوریه آغاز شد و با اوج گرفتن قدرت در طالبان، -برای جلوگیری از مهاجرت مردم افغانستان از مسیر مرز ایران به ترکیه- سرعت گرفت. ترکیه با سه هدف مبارزه با تروریسم، مهاجرت غیرقانونی و تامین امنیت مرزی دیوار بتنی‌اش را از تالاب «بورالان» که از گزینه‌های ثبت در کنوانسیون رامسر بود عبور داد اما این دیوار از منطقه داغ تنوع زیستی عبور می‌کند. با این همه همتی دیروز خبر داد که ایران درباره این دیوار با ترکیه وارد مذاکره شده است: «در مورد دیوار مرزی هم با ترکیه وارد مذاکره شدیم که همین امر موجب تخریب بخش‌هایی از دیوار توسط طرف ترک و جایگزینی با فنس شد و مشکل حادی در این رابطه وجود ندارد.»
ترکیه تمایلی به کنوانسیون 1997 ندارد
ترکیه ۱۰ ابرپروژه آبی دارد که ایلیسو فقط یکی از آن‌هاست و نوزدهمین سدی بود که روی دجله و فرات احداث شده است. یکی دیگر از پروژه‌های آبی این کشور، ساخت سدهای متعدد روی «ارس» است که «کاراکورت» یکی از آن‏هاست و آبگیری هم شده است؛ آن هم با ۱.۶ میلیارد مترمکعب. رئیس اداره حقوق مرزها در وزارت امور خارجه درباره این سد گفت: «دو سال پیش که وزارت نیرو به ما اعلام کرد بارها یادداشت اعتراض فرستادیم و سفیرشان را احضار و درخواست سفر به آنجا کردیم. ترکیه به عنوان کشور بالادست ۹۰ درصد آب عراق را تأمین می‌کند، تمایلی به پیوستن به کنوانسیون ۱۹۹۷ ندارد زیرا معتقد است این کنوانسیون به نفع کشورهای پایین‌دست است.» این در حالی است که قرار است سال آینده سد «سویلمز» برای آبگیری آماده و پس از آن، سد «توزلوجا»، در آخرین نقاط خاک ترکیه روی رود ارس ساخته شود.
به دنبال این صحبت‌ها صدیقه ترابی، مدیر‌کل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک وزارت نیرو درباره حوضه آبریز دجله و فرات و اقدامات وزارت نیرو گفت: «حوضه آبریز ارس از ترکیه سرچشمه می‌گیرد و بخش‌های از ارمنستان را در بر می‌گیرد و وارد ایران می‌شود. رودخانه ارس رودخانه مشترک مرزی است که با آذربایجان و ارمنستان مشترک هستیم و مرز آبی مشترک ما را تشکیل می‌دهد که دشت مغان از این آب منتفع شده و در استان‌های آذربایجان‌های شرقی و غربی از بدنه اصلی رودخانه برداشت می‌کنیم که میزان برداشت ۵۰ – ۵۰ است.»
۱۳۰ طرح سد در ارمنستان و ۱۲ طرح سد در ترکیه
ترابی با اشاره به اینکه «منابع آبی که در قرن‌های متمادی وارد ایران می‌شود و با ترکیه قرارداد داریم باید رعایت شود»، اضافه کرد: «ما این نکات را در برنامه‌ریزی‌ها مورد توجه قرار دادیم و در مورد ارمنستان و ترکیه به عنوان کشورهای ذی‌نفع نمی‌توانیم بگوییم به هیچ وجه نباید توسعه داشته باشند اما رعایت حقوق پایین‌دستی و کشورهای پایین‌دست باید مدنظر قرار گیرند.»
او با بیان این موارد آماری از سدسازی‌های کشورهای همسایه ارائه کرد: «ترکیه ۷ سد در دست بهره‌برداری، یک سد در دست ساخت و ۴ سد در دست مطالعات و در مجموعه ۱۲ طرح دارد، همچنین در ارمنستان ۳۱ سد در دست بهره‌برداری، ۳۲ سد در حال ساخت است و مطالعه اولیه برای ۶۷ سد هم انجام شده است و در مجموع ۱۳۰ سد در ارمنستان مطرح است.»
برای تغییر اقلیم هیچ سیاستی در کشور نداریم
سمیه رفیعی، رئیس فراکسیون محیط زیست مجلس نیز گفت: «در طول سال‌های اخیر به ویژه چند ماه اخیر با تنش‌های اجتماعی به خاطر مدیریت آب مواجه شدیم که در حال حاضر صدای تمامی مبدأ‌ها، مقصد و مسیرهای انتقال آب را هم درآورده است.»
این عضو کمیسیون کشاورزی، آب ، منابع طبیعی و محیط زیست مجلس با انتقاد از اینکه برای تغییر اقلیم هیچ سیاستی در کشور نداریم، گفت: «موضوع آب باید در قاعده حکمرانی دیده شود نه تنها وزارت نیرو با وزارتخانه‌ امور خارجه و مسئولان ذی‌ربط مکاتبه خواهیم داشت و از ظرفیت‌ گروه‌های دوستی دو مجلس بهره خواهیم برد همچنین نیاز است از ظرفیت سازمان‌های مردم نهاد بین‌المللی به درستی استفاده کنیم. شاید لازم باشد مباحث را با دیدگاه سیاست‌گذارانه در دولت پیگیری کنیم. در این راستا با رئیس‌جمهور صحبت خواهیم کرد و راهکارهای لازم را ارائه خواهیم کرد.»