پیام ما | مسئله آب در ایران هر روز به مرحله تازه‌ای پا می‌گذارد. از فرونشست زمین و نگرانی‌هایی که در پی دارد تا آثار اجتماعی آن که به ویژه در دو سال اخیر منجر به شکل‌گیری اعتراضاتی در نقاط مختلف کشور شده است، اعتراضاتی که با تداوم وضع موجود می‌تواند به نقاط دیگر کشور هم سرایت کند. آنچه مسلم است این است که وضعیت منابع آب ایران مرحله بحران را گذرانده است. دلیل این وضعیت بارها بیان شده و مورد بررسی قرار گرفته است. اما یکی از مهمترین عوامل بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی برای صنعت و کشاورزی عنوان می‌شود. بسیاری از کارشناسان معتقدند ایران اگر در سال‌های گذشته می‌توانست با مدیریت منابع آب و همسویی دستگاه‌های متولی به جای افتخار به خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی، با کشت فراسرزمینی و واردات برخی محصولات در جهت حفظ منابع محدود آب اقداماتی صورت می‌داد، امروز اینگونه زیرپای سرزمین خالی نمی‌شد. امروز نتیجه بی‌توجهی به هشدار کارشناسان و اصرار بر سیاست‌های غلط در مدیریت آب، به شکل اعتراضات گسترده مردمی و فرونشست‌های نگران‌کننده و خالی شدن سدها و… نمایان شده است. اما در همین شرایط هم کارشناسان و چهره‌های علمی و دانشگاهی راهکارهایی را پیشنهاد می‌دهند، اگر گوشی برای شنیدن باشد. یکی از این راهکارها واردات محصولات کشاورزی و کشت فراسرزمینی است.

در دنیای امروز در اختیار داشتن منابع آب یکی از فاکتورهای مهم قدرت در یک کشور محسوب می‌شود و همین امر است که اهمیت لزوم توجه به دیپلماسی آب را میان کشورها بیش از گذشته متذکر می‌شود. اما هنوز در میان مدیران اجرایی و تصمیم‌گیران کشور هستند کسانی که معتقدند امنیت و قدرت در گرو تولید و تامین مواد غذایی مورد نیاز در داخل کشور -به هر قیمتی- است. این تاکید بر خودکفایی در تولیدات کشاورزی وضعیت منابع آبی و بسیاری از دشت‌های کشور را به مرحله بحران و فراتر از آن رسانده است. اما همچنان امنیت غذایی در نظر برخی مسئولان به معنای تولید کلیه محصولات مورد‌نیاز در داخل کشور است. در حالی که با تاکید و توجه به موضوعاتی مثل کشت فراسرزمینی و تجارت آب مجازی، می‌توان با ارزآوری‌هایی که تولیدات متناسب با اقلیم ایران برای کشور به دنبال دارد، بخشی از منابع آب را ذخیره کرد. کشاورزی فراسرزمینی سیاستی است که سالهاست در دنیا مورد توجه قرار گرفته و بالغ بر ۶۲ کشور جهان، آن را با توجه به شرایط اقلیمی خود به عنوان راهکاری برای تامین امنیت آبی و غذایی در پیش گرفته‌اند. این موضوع بعد از بحران اقتصادی فراگیر در سال 2008 سرعت بیشتری گرفت و کشورهای بیشتری این روش را به عنوان سیاستی کاربردی در پیش گرفتند. به دلیل تنوع اقلیمی، تعداد محدودی از کشورهای دنیا می‌توانند در تامین مواد غذایی مورد نیاز خود خودکفا باشند. به همین دلیل تاکید کشورها تامین محصولات غذایی در مبادلات بین‌المللی و از طریق برقراری تعامل با کشورها با تعریف منافعی مشترک در برخی زمینه‌ها و در مجموع تکیه بر دیپلماسی برای تامین امنیت غذایی است. هدف از کشت فراسرزمینی تولید پایدار و بلند مدت محصولات اساسی کشاورزی مثل گندم و جو و ذرت و… مورد نیاز کشور است. محدودیت منابع آب و خاک، حفظ منابع موجود کشاورزی و تقویت بنیه امنیت غذایی کشور از دلایلی است که باعث می‌شود کشورها به این سیاست رو آورند. ایران هم تا حدودی در این زمینه اقداماتی با کشورهای همسایه صورت داده است. هیأت وزیران در فروردین سال 1395 به استناد اصل یکصد و سی و هشتم قانون اساسی، آیین‌نامه کشت فراسرزمینی را تصویب کرد و اینکه ایران در کشورهایی مثل آذربایجان و گرجستان این سیاست را دنبال می‌کند. اما این اقدامات اغلب از سوی بخش خصوصی صورت گرفته و هنوز به عنوان سیاستی کلان در دولت مورد توجه قرار نگرفته است. از سویی سایه سیاست و اختلافات سیاسی با برخی کشورها مانع از اجرای این طرح در برخی کشورهای همسایه می‌شود. به نظر می‌رسد پیش از هر چیز برای حل این مشکلات لازم است مسایل سیاست خارجی ایران به ویژه با همسایگان برطرف شود. دیروز رئیس انجمن کشت فراسرزمینی ایران در خصوص فرصتی که در تاجیکستان از سرمایه‌گذاران ایرانی گرفته شده است، به ایلنا گفته: «با تیره شدن روابط سیاسی ایران و تاجیکستان، این کشور سرمایه‌گذاران ایرانی را از کشور خود اخراج کرد و اجازه سرمایه‌گذاری برای ایرانیان را دشوار کرد. باید بگویم این خاطره بد همچنان در ذهن ما باقی مانده و باعث شد کمتر ایرانی رغبتی برای ورود به این اقتصاد از خود نشان دهد» هر چند رضوانی زاده تاجیکستان را به عنوان سومین اولویت ایران برای اجرای سیاست کشت فراسرزمینی می‌داند، اما به عقیده او موقعیت استراتژیک این کشور می‌تواند فرصتی دیگر در اختیار ایران قرار دهد: «امروز ما با تنش‌های جدی آبی مواجه هستیم که این مسئله باعث شده است در ایجاد امنیت غذایی در کشور با چالش‌هایی مواجه شویم. با توجه به شاخص‌های مشخص کشورها برای کشت فراسرزمینی از سوی انجمن انتخاب می‌شوند. باید بگویم با توجه به مولفه‌های تعیین شده، کشاورزی در تاجیکستان توجیه اقتصادی ندارد از این‌رو جزو اولویت‌های سوم ما در نظر گرفته می‌شود. به سختی می‌توان در تاجیکستان یک مزرعه 10 هزار هکتاری پیدا کنیم. اما از آنجا ‌که این کشور به بازار اوراسیا و چین نزدیک است می‌توان زمینه‌های تولید و صادرات را در این کشور فراهم کرد.» رئیس انجمن کشت فراسرزمینی ایران درباره مقایسه کشورهایی که ایران در آنها فرصت تجربه کشت فراسرزمینی دارد، می‌گوید: «می‌توان با هزینه کم و بیش از 100 هزار هکتار زمین در روسیه، قزاقستان، برزیل، اوکراین، ونزوئلا و اجاره کنیم. هزینه حمل یک تن کالا از تاجیکستان به ایران بین 80 تا 100 دلار می‌شود؛ علاوه بر این سالی یک بار می‌توان زمین را در این کشور زیر کشت برد. این در حالی است که در ونزوئلا سالی 3 بار می‌توان در یک زمین کشت کرد. همچنین هزینه حمل یک تن کالا از ونزوئلا تا بنادر جنوبی ایران 55 دلار می‌شود.» رضوانی‌زاده چندی پیش با مقایسه هزینه اجاره زمین در ایران و خارج از کشور گفته بود: «کرایه یک ساله زمین‌‌های مرغوب کشاورزی در مغان، دزفول و کرمان حدود 35 میلیون است یعنی هزینه اجازه زمین در ایران با ارز نیمایی بیش از 1000 دلار است این در حالی است که می‌توان با یک دهم این مبلغ زمین‌های مرغوبی در کشورهایی آفریقایی، اوکراین، روسیه، برزیل، قزاقستان و …. اجاره کرد.» البته رضوانی‌زاده تاکید می‌کند که: «کشت گندم، جو، ذرت و دانه‌های روغنی در وسعت 3 یا 4 هزار هکتار برای ما امنیت غذایی ایجاد نمی‌کند. ما سالانه 2 میلیون تن روغن وارد کشور می‌کنیم برای تولید این میزان روغن در کشور به 6 الی 7 میلیون تن دانه روغنی نیاز است تولید این میزان دانه روغنی در تاجیکستان برای ما مقدور نیست. اشاره کردم که در این کشور به سختی می‌توان زمین در مقیاس وسیع اجاره کرد. در شرایط کنونی اگر سطح زیر کشت ما در دیگر کشورها به 6 میلیون هکتار برسد، می توانیم برای ورود به تاجیکستان هم فکر کنیم.» از سویی نداشتن دیپلماسی قوی اقتصادی با کشوری مثل لهستان هم مانع دیگری در راه کشت فراسرزمینی ایران است که علی رضوانی‌زاده به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «لهستان منابع آبی ارزشمندی دارد اما از آنجایی که پیشینه اقتصادی ایرانیان در این کشور قوی نیست، این کشور جزو اولویت‌های دوم ما در زمینه کشت فراسرزمینی شده است»
اما کشت فراسرزمینی تنها محدود به زمین‌های کشاورزی و محصولات آب‌بر نیست. تولید گوشت به ویژه گوشت قرمز هم یکی از مواردی است که می‌توان در حوزه‌های فراسرزمینی برای آن برنامه‌ریزی کرد. با توجه به اتفاقاتی که در سال جاری برای حوزه دامپروری کشور افتاده و بروز خشکسالی و بحران‌هایی که در پی آن منجر به کشتار گسترده دام‌های مولد شد، می‌توان در میان سیاست‎های کشت فراسرزمینی، تولید گوشت را هم به عنوان یکی از اهداف این سیاست دنبال کرد، رضوانی‌زاده به ظرفیت موجود در تاجیکستان در این زمینه اشاره کرده و می‌گوید: «زمینه‌های اقتصادی برای پرورش آبزیان در این کشور محیا است. سالانه انواع آبزیان به ارزش 2 میلیارد دلار وارد این کشور می‌شود ما می‌توانیم با انتقال دانش فنی و نیروی انسانی از این قابلیت استفاده کنیم و سرمایه‌گذاری مشترکی در این زمینه انجام دهیم. اینگونه علاوه‌ بر خلق ثروت به حضور ایرانیان در این کشور کمک کرده و زمینه را برای توسعه روابط اقتصادی و کشاورزی فراسرزمینی فراهم کنیم. از منظر دیپلماسی اقتصادی سرمایه‌گذاری در تاجیکستان سودآور است مشروط به اینکه تعهدهای لازم به سرمایه‌گذاری در این کشور به طرف‌های ایرانی داده شود و امنیت سرمایه‌گذاری در این کشور برای ایرانیان فراهم شود. نخستین شرط در آغاز روابط اقتصادی بین دو کشور ایجاد امنیت در بسترهای سرمایه‌گذاری است که بخش مهمی از این تعهد را باید دولت‌ها بدهند اگر امنیت در سرمایه‌گذاری فراهم نشود سرمایه‌گذار خود را مال باخته تصور می‌کند.» به گفته او: «در بخش پرورش دام ایرانیان در کشورهای ارمنستان و برزیل فعالیت‌های خود را آغاز کردند و چندین دامداری بزرگ دارند و علاوه بر این در حوزه کشتارگاهی نیز فعال‌اند.»
بسیاری از کارشناسان معتقدند با وضعیت فعلی منابع آب کشور، تاکید بر تامین امنیت غذایی با تولید محصولات مورد نیاز در داخل، امکانپذیر نیست، از جمله بنفشه زهرایی دبیر کارگروه سازگاری با کم‌آبی، که چندی پیش در نشستی در خصوص دیپلماسی آب و تجارت آب مجازی بر این امر تاکید کرده و گفت: «با این جمعیتی که در کشور مستقر کردیم و تکنولوژی و فرایند تولید و کیفیت آبی که داریم نمی‌توانیم امنیت غذایی را با تولید محصولات کشاورزی در داخل کشور تامین کنیم. باید تعادلی بین واردات و صادرات ایجاد کنیم و در این فرایند الگوی کشت ملی را اصلاح کنیم» با تمام هشدارهایی که کارشناسان و دانشگاهیان در خصوص تغییر رویکرد به موضوع کشاورزی در کشور دارند، هنوز در میان اظهارات برخی مسئولان اصرار بر مواضع پیشین و تاکید بر خودکفایی در تولیدات کشاورزی دیده می‌شود با این‌همه بیست سال پس از ورود ایران به مقوله کشت فراسرزمینی، بر اساس آمارهای رسمی در سال جاری حدود 30 میلیون تن محصول کشاورزی با ارزش بیش از 15 میلیارد دلار از این طریق وارد کشور شده است.