زن دوربینش را به سمت دختر بچه‌ای که لباس بلوچی پوشیده می‌گیرد، یک جفت کفش کتانی نو به سمتش دراز می‌کند، دستش را چندبار تکان داد تا توجه دختر به دوربین و کفش جلب شود: «بگیرش دیگه، برای توئه.» زن گاهی مقابل دوربین گریه می‌کند و گاهی می‌خندد، گاه از خودش تصویری ثبت می‌کند و گاه از دختران و پسران کوچک بلوچی به همراه کالاهایی که خودش برایشان تهیه کرده است. او به همراه همسرش روزهای زیادیست به قول خودش در بلوچستان مشغول کار خیر است، کاری که تمام مراحل انجام دادنش را در فضای مجازی به دیگران توضیح می‌دهد و تفسیر می‌کند.
زنان و مردهای زیادی این روزها در بلوچستان مشغول توزیع کالا و خدماتند. جامعه محلی به همه آن‌ها عنوان خیر داده و بیشترشان را در فضای جامعه پذیرفته است. باوجود حجم پرتعداد خیرین در سیستان‌و‌بلوچستان این استان پهناور همچنان محروم است. شاخص‌های توسعه در این استان همچنان در پایین‌ترین رده‌ها قرار گرفته است. کارشناسان علوم اجتماعی مدتی است که به حضور و وفور این خیریه‌ها در سیستان‌و‌بلوچستان اعتراض می‌کنند و بعضی از انواع این خیریه‌ها را از مصادیق ابتذال می‌دانند، اما این گزاره تا چه حد صحیح است؟ داریوش مبارکی، کارشناس ارشد جامعه شناسی و فعال محلی در وبیناری که هدف آن آسیب‌شناسی حضور خیریه‌ها در سیستان‌و‌بلوچستان است که انجمن علمی دانشجویی سیاستگذاری اجتماعی آن را برگزار کرده است به علل تبدیل شدن این استان به قطب خیریه‌ها اشاره می‌کند.

«ابتذال» در لغت به چه معناست؟ عده‌ای آن را به معنای مفهومی پست و زبون معنا می‌کنند و عده‌ای دیگر هر چیزی بی‌کیفیتی را مبتذل می‌خوانند. مبارکی در ابتدای این نشست، هر کنش اجتماعی و سیاسی که در کمترین درجه از معنا و کیفیت باشد، مبتذل خواند. او می‌گوید: «وقتی کاری مبتذل خوانده می‌شود، در واقع انجام آن از سوی افراد بسیار بدیهی فرض می‌شود. تمام مراحل اجرای آن سطحی و ساده‌انگارانه فرض می‌شود. به گمان افراد هیچ فرآیند پیچده‌ای در آن وجود نخواهد داشت و هر فردی به راحتی و بدون اینکه دانشی داشته باشد می‌تواند وارد آن شود.» ابتذال امر خیر در بلوچستان اما مثال زیاد دارد، به گواه حاضرین در نشست ساختن مدرسه از سوی یک خیر بدون برنامه‌ریزی و نیاز‌سنجی در منطقه هیچ توجیهی برای ساخت ندارد اما ساخته می‌شود، ولو اینکه مورد استفاده قرار نگیرد. مبارکی تاکید می‌کند که در مناطق مختلف سیستان‌و‌بلوچستان ساخت فضاهای کالبدی بدون اینکه پیش از ساخت آن‌ها بررسی انجام شود، به کرات دیده می‌شود. فضاهایی که بعد از ساخت رها می‌شوند و از بین می‌روند. با این تفاسیر ابتذال امر خیر را می‌توان هرگونه کنشی خواند که خیرین با نگاه ساده‌انگارانه و بدون هیچ مطالعه‌ای در مسیرش قدم برمی‌دارند و درحالیکه هدفش فقرزدایی است. اعمالی که به گفته مبارکی منجر به آسیب‌های فراوانی در جامعه محلی می‌شود.
اما میان خیریه‌ها (charity) و موسسات مردم نهادی که در قالب بشردوستی و نوع‌دوستی فعالیت می‌کنند، چه تفاوتی وجود دارد؟ مبارکی می‌گوید بسیاری این روزها خیریه‌ها را به جای موسسات بشردوستانه به کار می‌برند در حالی‌که خیریه‌ها اغلب بر پایه مفاهیم دینی فعالیت می‌کنند، مفاهیمی که در ادیان به عنوان اعمال مستحب و نیک خوانده می‌شوند. مبارکی می‌گوید بر این اساس می‌توان عمل خیریه‌ها را یک عمل ترحم آمیز خواند که می‌خواهد به صورت آنی و سریع مشکل جامعه را حل و فصل کند، درحالیکه در موسسات مردم نهاد عملا حل مشکل به صورت آنی ممکن نیست و ممکن است گاهی یک نسل یا دو نسل طول بکشد تا از کنشگری‌های موسسات مردم نهاد جواب بگیرد: «از طرف دیگر، افرادی که در خیریه کار می‌کنند،‌ دنبال حس خوب برای خودشان هستند و مهم برایشان عملکرد و بازخورد عملشان نیست در صورتی که در این موسسات مردم نهاد بشردوستانه، عموما این دیدگاه وجود ندارد.»
سیستان و بلوچستان، برند خیریه‌ها
اینکه چرا سیستان‌و‌بلوچستان به برند امر خیر تبدیل شده است و بیشتر موسسات خیریه در آن رشد کردند و نه موسسات مردم نهاد، چند توجیه و توضیح وجود دارد. مبارکی می‌گوید استان سیستان‌و‌بلوچستان همواره پایین‌ترین شاخص‌های توسعه را داشته است. پژوهش افقه در سال 1399 نشان می‌دهد که توسعه انسانی، آموزش و بهداشت و رفاه استان سیستان‌و‌بلوچستان در سال‌های 85، 90 و 95 همواره دارای پایین‌ترین شاخص‌ها بوده است. مبارکی می‌گوید فقری که در این استان وجود دارد، مختص به یک دولت و حتی دوران مدرن نیست و این استان دارای محرومیتی تاریخی است. مبارکی برای اثبات این گزاره چند توجیه دارد. او می‌گوید استان در تمام دولت‌ها همواره از مناطق محوری و مرکزی دور بوده است و این سبب شده تا دولت‌ها به آن توجه کافی نداشته باشند. مبارکی علت دیگری برای تبدیل شدن این استان به برند خیریه‌ها عنوان می‌کند. او نقدی به جامعه محلی دارد و می‌گوید جامعه محلی تا حد زیادی نتوانسته خودش را با نیازهای جامعه مدرن هماهنگ کند: «به قول نیچه جامعه محل نتوانسته نیازهای روز خودش را باز ارزش‌گذاری کند، به عبارت دیگر جامعه محلی نتوانسته خودش را با نیازهای روز جامعه هماهنگ کند و برای عبور و گذار از این وضعیت قدم بردارد.» او از انفعال جامعه به عنوان عامل دیگری برای استمرار فقر در جامعه نام می‌برد، جامعه‌ای که پیشتر برای ساخت زمین کشاورزی هم مشارکت داشته است و انواع و اقسام رسوم برای یاری رساندن به افراد داشته، این روزها به صورت منفعل تنها در ساختن فضای کالبدی دینی فعالیت می‌کند. عامل دیگری که به عقیده مبارکی در تبدیل شدن استان سیستان‌و‌بلوچستان به مهد خیریه‌ها موثر بوده است، تاثیر رسانه است. او می‌کوید تقریبا از ابتدای انقلاب از سیستان‌و‌بلوچستان به عنوان سرزمینی یاد شده که پر از خون و باروت است و قاچاق و کشت و کشتار حرف اول را در آن می‌زند. او می‌گوید از ابتدای دهه هشتاد پازل ناامنی در استان با حضور عبدالمالک ریگی تقویت شد اما بعد از سال 89 و کشته شدن او، تصویری که از استان در رسانه‌ها بازنمایی شد، تصویر فقر و محرومیت بود. هرچند که به عقیده او در سال‌های اخیر زیبایی‌های بلوچستان از سوی فعالان گردشگری به تصویر درآمده است اما به نظر می‌رسد که همچنان تصویر غالبی که در رسانه‌ها از استان بازنمایی می‌شود، تصویر فقر و محرومیت است. او در میان صحبت‌هایش به رشد موسسات مردم نهاد در سال‌های اخیر هم اشاره کرد، مساله‌ای که به نظر می‌رسد در جذب خیریه‌ها به استان سیستان‌و‌بلوچستان هم تاثیرگذار بوده است. چنانچه رئیس جمهوری فروردین امسال اعلام کرد که در دولت یازدهم و دوازدهم تعداد خیریه‌ها و موسسات مردم نهاد از 4 هزارتا به حدود ده هزارتا افزایش پیدا کردند.
رابطه میان فقیر و خیران یک رابطه دو سویه است
اما آیا رابطه بین خیر و فردی که کمک‌های خیر را دریافت می‌کند،‌ رابطه‌ای یکسویی وجود دارد؟ مبارکی می‌گوید هرچند که خیرینی که بدون داشتن دانش کافی و صرفا با رویکرد احساسی وارد منطقه می‌شوند، کار خیر را به مثابه جعبه جادویی می‌دانند که همه مشکلات شهر را حل و فصل می‌کند اما در میان هر رابطه دهشگری دست کم دو رابطه وجود دارد: «رابطه میان اهداکننده که چیزی را می‌بخشد و دیگری فردی که کالا را دریافت می‌کند، یک‌سویه نیست.
مساله‌ای که از سوی جامعه فقیر درک نمی‌شود این است که خیر بعد از اهدای کالا و خدماتش عموما چیزی را از جامعه دریافت می‌کند، ممکن است اهدا کننده نام خود را روی مدرسه‌ای بگذارد که این خود از حس و غریزه‌ای نامیرایی نشات می‌گیرد، ممکن است فرد دارای افکاری نیهیلیستی بوده باشد و بعد از این اهدا بخواهد حس باارزش بودن کند و حتی ممکن است در مجامع عمومی دست به تظاهر هم بزند.» مبارکی می‌گوید جامعه‌ای که از خیرین کالا و خدمات دریافت می‌کند، عموما متوجه دهشگری خودش نیست و به همین دلیل هم به تعبیر پیر بوردیو، تمام سرمایه‌ها از اقتصادی گرفته تا فرهنگی در اختیار خیرین قرار می‌گیرد و همین باعث می‌شود که یک خیر در جایگاه بالاتری قرار بگیرد در حالی که تمام ارتباطات در جامعه محلی با مسئولین مختلف را او دریافت کرده است و گاهی حتی سرمایه اقتصادی هم به جیب او خواهد رفت.