لاله‌های واژگون در حال گریختن‌اند. آنها از له‌شدن زیستگاه‌ها زیر پای گردشگران، از چرای بی‌رویه دام، از چیده‌شدن و جاده‌سازی به سمت ارتفاعات فرار کرده‌اند. لاله‌های زرد که روزگاری در بلندی‌های زاگرس غنچه می‌کرد و می‌شکفت، سال‌هاست در بسیاری زیستگاه‌ها منقرض شده و لاله‌های به جا مانده در نقاط محدود متراکم شده‌اند. برداشت غیر‌قابل کنترل گل و پیاز از رویشگاه‌های طبیعی، از مدت‌ها پیش این گونه را در معرض نابودی قرار داده است. با اینکه از دو سال پیش شیوع کرونا، فرصتی برای تنفس به طبیعت ارزانی کرده، اما باز هم خطر از لاله‌ها دور نشده. دسترسی آسان، بوته‌کنی، برداشت گیاهان فرعی مرتعی توسط سودجویان و تخریب توسط گردشگران ناآگاه هنوز ادامه دارد و امسال خشکسالی و کم‌بارشی، بیش از همیشه این گل‌های وحشی را تهدید می‌کند.لاله واژگون با نام علمی (Fritillaria imperialis L) از خانواده سوسن، در ایران بیشترین پراکنش را در زاگرس دارد و به صورت بومی در ارتفاعات استان‌های چهارمحال‌و‌بختیاری، کرمانشاه، کردستان، ایلام ، لرستان، فارس و اصفهان می‌روید.
در برخی نقاط ایران، لاله واژگون یا لاله نگونسار را «اشک مریم» یا «لاله اشک» می‌نامند و در هورامان آن را به اسم «هلاله برمه» و «قه‌قله‌بازی» می‌شناسند. تصویر این گیاه در سرستون‌های ساسانی‌ و هم در موزه طاق‌بستان در کنار نقش پادشاه ساسانی دیده می‌شود. در داستانی اسطوره‌ای آمده که این لاله، شاهد مرگ سیاوش بوده و از غصه این اتفاق سر به زیر شده و اشک می‌ریزد. اشک‌های لاله واژگون در حقیقت شیره بی‌رنگی است که درون لاله قرار دارد و گاهی به سمت پایین سرازیر می‌شود.
تاکنون ۱۵ نوع گونه لاله واژگون در ایران شناسایی شده‌است. لاله واژگون از جمله گیاهان در خطر انقراض کشور است که هر ساله به دلیل برداشت غیر‌قابل کنترل گل و پیاز از رویشگاه‌های طبیعی، بیش از پیش در معرض نابودی قرار می‌گیرد، از دست دادن این نعمت بزرگ که از میلیون‌ها سال پیش به ما به ارث رسیده، ضایعه‌ای بزرگ خواهد بود.
در ایران لاله واژگون تحت تاثیر دمای هوا از اوایل بهار در نواحی شمالی زاگرس شروع به شکوفایی می‌کند و در مناطق جنوبی در اواسط تابستان به گل می‌نشیند، معمولا از اوایل اردیبهشت ماه گلدهی این گیاه آغاز و تا پایان فصل بارش ادامه دارد.
در ایران بر اساس سیاست‌های سازمان حفاظت محیط زیست، لاله واژگون به عنوان ذخیره ژنتیکی و عنصر زیبایی شناختی قلمداد می‌شود و به همین دلیل حفاظت از آن ضروری است. با توجه به شرایط موجود (پراکنش محدود و متراکم) به اضافه چرای دام‌ها، جاده سازی، بوته‌کنی، برداشت گل و عرضه به بازار، به نظر می‌رسد که بقای لاله واژگون در آینده با چالش روبه‌رو شود.
سفری از ایلام تا چهارمحال و بختیاری
هر ساله اواخر فروردین و اوایل اردیبهشت دامنه‌های زاگرس شاهد به گل نشستن لاله‌های واژگون است؛ گل‌هایی که گونه‌های طبیعت سبز را سرخ می‌کنند و هر ساله گردشگران زیادی در نقاط مختلف رویشگاه‌های این گل زیبا، به تماشای آنها می‌روند و البته گروهی از گردشگران هم تفریح و لذت را به قیمت تخریب زیستگاه و فرسایش خاک برای خود می‌خواهند و می‌خرند.
رویشگاه لاله‌های واژگون در کرمانشاه در ارتفاعات کوه‌های شاهو و هورامانات، امروله و دا‌لخانی و منطقه حفاظت‌شده بیستون است. علیرضا صابری، مسئول روابط‌عمومی اداره منابع طبیعی کرمانشاه می‌گوید: «ما بذر گیاهان بومی را که رو به انقراض‌اند یا مصرف خوراکی و دارویی دارند و بی‌رویه برداشت می‌شوند را در اختیار کشاورزان قرار می‌دهیم اما لاله‌های واژگون از این قاعده مستثنی هستند.» صابری با اشاره به گونه‌های مختلف لاله قرمز و زرد و نارنجی لاله‌ها که در ارتفاعات استان رشد می‌کنند، می‌گوید: «اگر می‌خواهیم شاهد انقراض این گل در استان نباشیم، باید دامدارن و گردشگران از برداشت و تخریب این گونه گیاهی خودداری کنند.» گونه زرد و نارنجی سال‌هاست که در رویشگاه‌های دیگر زاگرس چون گلستان کوه خوانسار منقرض شده‌اند.
راه دسترسی یا راهی به انقراض
در پاوه این گونه منحصر به فرد در ارتفاعات شاهو می‌روید. راه دسترسی به آن برای گردشگران هموار نبود و از تخریب انسانی محفوظ مانده بود اما چند سال اخیر یک جاده دسترسی به قله شاهو راه ناهموار را هموار کرده است. سامان وسیمی، رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری پاوه می‌گوید: «کوه شاهو ارتفاعی نزدیک به 3000 متر دارد و نزدیک روستای شمشیر واقع شده. چند سال پیش یکی از نهادهای نظامی برای دسترسی به برجک نگهبانی در شاهو، جاده‌ای کشیده که تا قله کوه امتداد دارد و اکنون گردشگران به سهولت برای بازدید از لاله‌های واژگون از همین مسیر رفت‌و‌آمد می‌کنند.» گردشگری که به گفته وسیمی، در هر بازدید گل‌ها را دسته دسته می‌کند و جلوی ماشین و روی برف پاک‌کنش می‌ریزد و «سلفی» می‌گیرد تا خوراکی برای اینستاگرامش فراهم کرده باشد.
غیر از پاوه در ارتفاعات امروله و دال‌خانی هم هر ساله لاله‌ها سر از خاک بیرون می‌آورند. البته رویشگاه آنها در مناطق حفاظت‌شده قرار دارد. این منطقه به مساحت ۲۴ هزار هکتار بین شهرستان‌های کنگاور و صحنه، به‌دلیل پوشش گیاهی انبوه، چشمه‌ها و رودهای متعدد و دشت لاله‌ واژگون و تنوع گونه‌های جانوری مورد توجه بوده و به‌همین دلیل بهمن پارسال در جلسه شورای عالی محیط زیست به منطقه حفاظت‌شده ارتقا یافت.
لگدکوب شدن خاک
رویشگاه لاله‌های واژگون در استان ایلام از آبدانان تا کویرکوه و همچنین دشت مانشت و قلارنگ گسترده شده است و یکی از جاذبه‌های دیدنی استان در بهار، دشت لاله‌های مانشت و قلارنگ است. این دشت حدود 3000 هکتار وسعت دارد و بنا بر اظهارات فرشید کرمی، رئیس حفاظت و حمایت منابع طبیعی استان، در فصل گل‌دهی و به بار نشستن لاله‌های واژگون، قرق می‌شود.
کرمی می‌گوید: «مانشت و قلارنگ به دلیل نزدیکی به مرکز استان بازدیدکننده‌های زیادی دارد اما مردم اینجا نسبت به حفاظت از جنگل‌ها، عرصه‌های منابع طبیعی و گل و گیاه حساس هستند و تشکل‌ها‌ی مردمی هم شکل گرفته است. حتی در دو سال گذشته تراکم لاله‌ها به دلیل محدودیت‌های اعمال شده به خاطر اپیدمی کرونا بیشتر هم شده است.»
اما آنچه دشت مانشت را تهدید می‌کند، حضور گردشگران نیست بلکه قرار گرفتن این منطقه در مسیر ییلاق و قشلاق عشایر است. خاک غنی، مرتعی پربار و وسیع برای احشام فراهم کرده است و لاله‌ها در مسیر چرا قربانی می‌شوند. مهدی نورمحمدی، مستندساز ایلامی که سال‌هاست در حوزه حیات وحش و طبیعت فعالیت می‌کند و او را با مستند «‌در پناه بلوط» می‌شناسیم، در این رابطه می‌گوید: «یکی از آسیب‌هایی که به جنگل و مراتع طبیعی وارد می‌شود چرای دام است و در زادآوری گل‌ها و گیاهان تأثیر منفی می‌گذارد. حضور انسان و دام‌ها باعث لگد کوب شدن خاک می‌شود و خاک خاصیت خودش را از دست می‌دهد و بذر گیاه چنان که باید و شاید منتقل نمی‌شود و چرخه ناقصی در تکثیر گیاه ایجاد می‌کند.»
هر چند به لطف کرونا تراکم لاله‌های واژگون در مانشت بیشتر شده اما دو عامل نزدیکی و سهل‌الوصول بودن این مکان و قرار گرفتن در مسیر کوچ هر ساله عشایر، خطر انقراض لاله‌های واژگون را در این عرصه جدی کرده است و نمی‌توان به فرصت کوتاه اپیدمی دل خوش کرد.
قرق کوهرنگ
دشت لاله‌های واژگون کوهرنگ برای گردشگران و ایران‌گردان، نامی شناخته شده است. راه دسترسی مطلوب و قرار گرفتن این دشت در کنار جاذبه‌های طبیعی دیگر چون چشمه دیمه، گردشگران بیشتری را به آنجا می‌کشاند. وسعت این دشت حدود 4600 هکتار است و جاده دسترسی به داخل دشت هم کشیده شده. سهولت دسترسی و وفور بازدیدکنندگان، در کنار برداشت گیاهان فرعی مرتعی، موجبات تخریب رویشگاه لاله‌ها را در طول سال‌های گذشته بیش از بیش فراهم کرده و گونه اکنون در معرض انقراض قرار گرفته است.
با وجود اینکه از سال 75 بر اساس مصوبه شماره ۱۵۰ شورای عالی محیط زیست، وضعیت لاله واژگون نگران‌کننده اعلام شد اما روال پیشین ادامه یافت تا اینکه از سال 98 منطقه کوهرنگ قرق شد و این قرق از زمان رویش لاله‌ها تا پایان گل‌دهی ادامه داشت. لطفعلی چراغ‌پور، رئیس اداره منابع طبیعی کوهرنگ، گفته بود که به دلیل قرق‌کردن، تراکم لاله‌ها 30 تا 40 درصد افزایش یافته است.
تشنگی لاله‌ها
خطر دیگری که امسال در کمین لاله‌های واژگون نشسته، خشکسالی و کم‌بارشی است. این خطر به خصوص برای رویشگاه‌های لاله واژگون در اصفهان جدی‌تر است. در اصفهان دشت‌های لاله واژگون به صورت پراکنده در فریدونشهر، سمیرم، افوس و خوانسار وجود دارند و معروف‌ترین و پربازدیدترین آنها «گلستان کوه» در خوانسار است. علیرضا دلشاد، فرمانده یگان حفاظت منابع طبیعی خوانسار، می‌گوید: «خشکسالی امسال باعث کوتاه‌تر شدن دوره رویشی و زایشی لاله‌های واژگون شده است و علاوه بر این خطر آفت‌زدگی آن‌ها را تهدید می‌کند.» علیرضا اسدی، کارشناس مرتع منابع طبیعی فریدون‌شهر هم این مشکل را تایید می‌کند: «با توجه به اینکه سال قبل ترسالی داشتیم، انتظار نداشتیم امسال دچار خشکسالی شویم. گل‌ها و گیاهان این منطقه به بارش برف بیش از باران نیاز دارند. این تغییر اقلیم در ریخت و ساخت گیاه تاثیر می‌گذارد و لاله‌های واژگون را ضعیف‌تر و شکننده‌تر می‌کند.»
همسایه پردردسر در خوانسار
لاله‌های واژگون بیشتر در دشت‌ها و مراتعی می‌رویند که رویشگاه گیاهان خوراکی و دارویی نیز است. از این رو همواره در معرض خطر آسیب سودجویانی که به طمع صرفه اقتصادی به این مراتع روی می‌آورند، قرار دارند.
در خوانسار گیاه موسیر و گیاهان دارویی دیگر در گلستان‌کوه در فصل رویش و باروری لاله‌ها به بار می‌نشینند و برداشت بی‌رویه پیاز موسیر، به پیاز لاله‌ها هم آسیب جدی وارد می‌کند. دلشاد می‌گوید: «به دلیل شرایط سخت اقتصادی، برداشت موسیر و محصولات فرعی مرتعی بیشتر شده است. مردم به خاطر موسیر که کیلویی 30 تا 50 هزار تومان در بازار به فروش می‌رسد، مراتع را تخریب می‌کنند.»
لاله‌های فراری
وسعت گلستان‌کوه به 850 هکتار می‌رسد. به گفته فرمانده یگان حفاظت خوانسار، این منطقه در گذشته نه چندان دور، رویشگاه لاله‌های واژگون زرد و قرمز بوده اما گونه زرد که ضعیف‌تر بوده با تخریب عوامل انسانی، اکنون منقرض شده است.
حفاظت از گلستان‌کوه را شرکت تعاونی «گلستان‌کوه قلعه بابامحمد» که متشکل از اهالی روستای بابا‌محمد در همسایگی گلستان‌کوه است، بر عهده دارد. آنها از گردشگران ورودی دریافت می‌کنند و بر حضور آنها نظارت دارند. فرمانده یگان حفاظت منابع طبیعی خوانسار می‌گوید: «مرتع گنجایش این همه گردشگر را ندارد و پایکوبی خاک توسط بازدیدکنندگان باعث می‌شود پیاز لاله‌ها رشد نکند و از بین برود. وقتی انسان‌ها وارد قلمرو لاله‌ها می‌شوند، آنها احساس خطر می‌کنند و به سمت ارتفاعات می‌روند. به گفته گذشتگان ما لاله‌های واژگون برای دور ماندن از گزند آدم‌ها به آنجا فرار می‌کنند.» شاید وسعت رویشگاه لاله‌های واژگون گلستان‌کوه کم نشده باشد اما تراکم و پراکنش آنها بدون تردید بسیار کمتر از شده است.
آگاهی بخشی و تعامل
چرا با وجود تلاش‌هایی که از سوی فعالان محیط زیست و منابع طبیعی و سازمان حفاظت محیط زیست صورت گرفته، خطر انقراض لاله‌های واژگون به عنوان یک گونه منحصر‌به‌فرد وجود دارد؟
مهدی نورمحمدی می‌گوید: «سازمان‌های مسئول قدرت اجرایی دارند اما تصمیمات خوبی نمی‌گیرند. ارتباط سازمان‌های مرتبط با فعالان و کارشناسان و حامیان محیط زیست یک ارتباط تعاملی نیست، یک صرفه است.» او به اهمیت فرهنگ‌سازی و آگاهی‌بخشی اشاره می‌کند و برنامه‌ریزی برای چرای دام‌ها و از طرف دیگر حضور گردشگران را ضروری می‌داند و می‌گوید: «گردشگری نیازمند تزریق آگاهی و آموزش حضور در طبیعت است.» عبدالله عبداللهی، مرتع‌دار نمونه دشت دالانی در الیگودرز، این امر را به خوبی دریافته و اجرایی کرده است. دشت لاله‌های واژگون دالانی 400 هکتار وسعت دارد و عبداللهی از 40 سال پیش حفاظت آن را به عهده داشته است. دشت دالانی همچون مانشت و قلارنگ در مسیر کوچ عشایر قرار دارد و مسیر آن همچون کوهرنگ و گلستان‌کوه در دسترس است اما با همه این‌ها، مرتع‌دار آن با برنامه‌ریزی برای حضور دام‌ها، ایجاد مسیرهای خاص و تعریف‌شده برای بازدید گردشگران، تعامل با محلی‌ها و توجیه آن‌ها با بهره‌گیری از فرهنگ مردمی آن منطقه هم فرهنگ‌سازی را به خوبی انجام می‌دهد و هم چارچوب خاصی برای حفاظت از منطقه‌ای که تحت نظارت اوست، تعریف کرده است.