بار دیگر پس از چند سال خاموشی صدای ناقوس ساعت شمس‌العماره، در تهران پیچید. این ساعت 150 ساله که هدیه ملکه انگلیس به ناصرالدین شاه قاجار بوده، قبل از این باز هم در سال‌های89، 91 و 97 تعمیر شده بود اما هر بار از کار می‌افتاد. حالا در آخرین سال قرن چهارده، بار دیگر دستی به سر و رویش کشیدند تا کسانی که از در شرقی کاخ وارد حیات و عمارت می‌شوند، چشمشان به ساعت بیفتد و دلشان کوک شود. باب عالی که همان در شرقی است به تازگی باز شده و اگر ویروس سرکش کرونا رام شود، گردشگران بیشتری را به کاخ جهانی خواهد کشاند. چنان که عقربه‌ها برای ۹۰ سال، ساعت ۶ و ۱۰ دقیقه یکی از روزهای سال ۱۳۰۴ را نشان می‌داد.تعمیرکار می‌گوید این ساعت قدمتش بیشتر از 150 سال است. وقتی ملکه ویکتوریا این «تحفه فرنگی» را به شاه قاجار هدیه کرد، آن را روی برج شمس‌العماره بردند و نصب کردند که خودش بلند بالاترین عمارت تهرانِ آن روزها بود. وقتی درباری‌ها و اهالی محدوده ارگ سلطنتی آرام آرام دیدند که تاب شنیدن صدای دنگ دنگ ناقوس ساعت را ندارند، دست به کار شدند تا صدای ساعت را کم کنند. اما آن را برای یک قرن از کار انداختند.
یک قرن سکوت
اوایل دهه ۹۰ سازمان میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، محمد ساعتچی، ساعتکار قدیمی شهر ـ را خبر کرد تا به یک قرن سکوت ساعت پیشکشی پایان دهد. سرانجام ظهر روز ۲۲ بهمن‌ماه سال ۱۳۹۱ عقربه‌های ساعت شمس‌العماره به حرکت درآمد. گفته می‌شد هزینه تعمیر و نگهداری این ساعت ماهانه ۵۰۰ هزار تومان بود که هزینه بالای آن، کوک ساعت را پس از ۱۰ ماه، دوباره از کار انداخت. هرچند مسئولان کاخ آن زمان گفتند کوک ساعت چون از حالت دستی خارج و مکانیکی شده دوام نیاورده است. ایسنا نوشته که سال ۹۷ دوباره تعمیرکار ساعت را خبر کردند و با او تفاهم‌نامه‌ای بستند تا هم کل ساعت‌های کاخ گلستان را کار بیندازد، هم هر ۱۵ روز یک بار ساعت شمس‌العماره را کنترل کند تا بار دیگر متوقف نشود. از مدیر وقت کاخ نقل شده که هزینه نگهداری و کوک این ساعت ماهانه تقریبا ۱۵ میلیون تومان می‌شد. از به کار افتادن دوباره ساعت در آن روزها خبری نشد تا این‌که صبح امروز، دوشنبه ۲۳ فروردین‌ماه سال ۱۴۰۰، ناقوس ساعت شمس‌العماره به صدا درآمد. تعمیرکاران این ساعت می‌گویند ۱۸ ماه برای به کار انداختن عقربه‌ها و ناقوس آن ‌زمان گذاشته‌اند. دیروز، در صبح بهاری 23 فروردین، ناقوس این ساعت تاریخی پس از سال‌ها خاموشی، به صدا درآمد، گفته شده که این‌بار هزینه تعمیر و کوک آن را شهرداری این منطقه پرداخت کرده است اما اگر زیر قولشان بزنند، ساعت بار دیگر خاموش می‌شود.
به خاطر باب عالی
علی‌محمد سعادتی، شهردار منطقه ۱۲ ‌علت به حرکت درآوردن دوباره این ساعت را بازگشایی دوباره «باب عالی» ـ درِ شرقی کاخ گلستان ـ دانسته و به ایسنا گفته است: «بازگشایی این درِ کاخ گلستان دغدغه درازمدت ما بود، بنابراین با مدیریت این مجموعه تاریخی و فرهنگی صحبت کردیم و مجوزهای لازم را برای مرمت و بازگشایی آن گرفتیم. راه‌اندازی ساعت ملکه ویکتوریا هم بخشی از پروژه باب عالی است. این ساعت از سال ۱۳۰۴ تا ۱۳۸۹ از کار افتاده بود که پس از این دوره تعمیر شد، ولی دوباره از مدار خارج شد تا امسال که دوباره صدای آن شنیده می‌شود و خاطره تهران قدیم را تداعی می‌کند. قرار است کارشناسانی به این منظور آموزش داده شوند تا دیگر شاهد خاموشی ساعت شمس‌العماره نباشیم.»
آفرین امامی، مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان هم در مراسم به صدا درآوردن ناقوس ساعت شمس‌العماره به ایسنا گفت: «به کار انداختن ساعت شمس‌العماره پیش‌نیاز بازگشایی «باب عالی» بود که موضوع با شهرداری منطقه ۱۲ مطرح و با استقبال و حمایت آن‌ها نیز مواجه شد. هدف مجموعه جهانی کاخ گلستان این است که ساعت به صورت متوالی کار کند و صدای ناقوس آن در منطقه شنیده شود. اجازه نمی‌دهیم بار دیگر ساعت ساکت شود.»
او در جریان بازدید شهردار منطقه ۱۲ با اشاره به پیشنهاد راه‌اندازی موزه ساعت در شمس‌العماره و موافقت اداره‌کل موزه‌ها، افزود: «با وجود حدود ۴۰۰ ساعت تاریخی در کاخ گلستان که بیشتر آن‌ها پیشکش‌شده به ناصرالدین‌شاه است، می‌توان این عمارت را به موزه ساعت یا زمان تبدیل کرد. قرار است طرح محتوایی آن آماده شود تا مصوبه را دریافت کند.»
ساعت هر روز کوک می‌شد
نخستین ساعت عمومی تهران چطور مرمت شده است؟ درباره روش این کار جبار آوج، معاون فنی مجموعه جهانی کاخ گلستان چنین توضیحی داده است: «ساعت به دو شیوه می‌توانست مرمت شود؛ یکی این‌که سیستم داخلی آن به الکترونیکی تبدیل شود، یعنی با برق کار کند و یا از باتری استفاده شود. روش دیگر این بود به سیستم قبلی بماند و دستی کوک شود. با مشورت‌هایی که گرفتیم قرار شد آن را به روش مکانیکی مرمت کنیم.» از قرار معلوم اینطور که آوج گفته، این ساعت در زمان خودش هر روز کوک می‌شده اما با تغییری که داده شد هر چهار روز به کوک نیاز داشت. «بنابراین باید یک نفر به طور مداوم حضور می‌داشت و آن را کوک می‌کرد و چون سیستم ساعت مکانیکی بود باید هر ۱۵ روز روغن‌کاری و سر هر ماه گریس‌کاری می‌شد. برای همین باید قرارداد نگهداری می‌بستیم.» به گفته او این اتفاقات در اوایل دهه ۹۰ برای ثبت جهانی کاخ گلستان انجام شده است. «آن زمان منابع مالی برای حضور ثابت و مداوم فردی که ساعت را کوک و نگهداری کند، پیش‌بینی نشد و ردیف بودجه‌ای نداشت و الان هم به همت شهرداری ساعت تعمیر شده است. سالیانه حداقل ۵۰ تا ۶۰ میلیون تومان برای نگهداری این ساعت نیاز است.»
در حالی که از سوی شهرداری وعده‌هایی برای تامین مالی ساعت شمس‌العماره داده شده، معاون فنی مجموعه جهانی کاخ گلستان هشدار داده است که اگر چنین نباشد، دوباره ساعت از کار می‌افتد. «راه‌اندازی و نگهداری این ساعت توسط آقا جمشید غیب‌زاده،‌ شاگرد محمد ساعتچی طی قراردادی که با شهرداری دارد، انجام می‌شود. اگر شهرداری منابع مالی این ساعت را تامین نکند، ممکن است دوباره این ساعت تاریخی از کار بیفتد.» به گفته او تهران قدیم نشانه‌های خاص خود را دارد که در بسیاری از اذهان و خاطرات مردم این عناصر وجود دارد،‌ اگر این خصوصیات از شهر تهران گرفته شود، تهران هویت گذشته خود را از دست می‌دهد. مثلا شمس‌العماره در شعر و ادبیات و ضرب‌المثل‌های ما و در تهران قدیم وجود دارد. همین شمس‌العماره از جزئیاتی تشکیل شده که اگر این عناصر را از آن بگیریم، شیر بی‌یار و دم می‌شود. «ساعت شمس‌العماره اولین ساعت عمومی شهر تهران بود. پس نمی‌توانیم به‌راحتی از آن بگذریم. اگر شرایط طوری است که این ساعت عملکرد دقیق خود را انجام نمی‌دهد اشتباه است. اگر کاشی بیافتد یا گچ‌بری بریزد نباید آن را مرمت کرد؟ ساعت هم یکی از آن عناصر است که نباید به سادگی از کنار آن بگذریم.»
برفتم بر در شمس‌العماره
بنای شمس‌العماره و ساعت معروف آن از بناهای تاریخی و هویتی تهران به شمار می‌رود و یکی از جذابیت‌های گردشگری پایتخت است. شمس‌العماره در ضلع شرقی مجموعه کاخ گلستان قرار دارد و در حد فاصل سال‌های 1244 و 1246 ساخته شده است. این بنا در آن روزگاران با 5 طبقه و 35 متر ارتفاع بلندترین ساختمان تهران بود و از قضا آن را ساختند چون شاه قاجار تمایل داشت که پایتخت بنایی مرتفع داشته باشد، که بشود از بلندای آن، مناظر اطراف را تماشا کرد. این بود که معیرالممالک طرح و نقشه شمس‌العماره را ریخت و استاد علی محمد کاشی، معمار این برج بلند شد.
ساعت هم چشم روشنی ساخت کاخ بود به پادشاه قاجار و بنا شد که آن را در بلندای شمس‌العماره نصب کنند. برای همین اتاقکی در کلاه‌فرنگی سقف جاساز کردند و ساعت تاریخی همان‌جا جا خوش کرد و داستان صدای بلند دنگ دنگ و گله درباری‌ها از شاه پیش آمد و دست‌کاری ساعت. حالا باید برای رسیدن به ساعت قاجاری، 120 پله شمس‌العماره را بالا رفت. زمانی شایعاتی درباره این ساعت دهان به دهان می‌چرخید. مثلا بعضی می‌گفتند یک جفت جغد در این ساعت خانه کرده و معتقد بودند که اگر این دو پرنده دیده شوند، سلطنت عوض می‌شود. بر اساس همین شایعات می‌گفتند که به وقت کشته شدن شاه، جغدها سه روز از لانه بیرون آمده‌اند و درست در روز سوم شاه تیر خورده و تخت و تاج به مظفرالدین شاه رسید. به هر روی این ساعت بر بلندای شمس‌العماره که امروز از خیلی ساختمان‌ها و برج‌های این شهر کوچ‌تر است، شاهد وقایع بسیاری در کاخ بوده و بعد از این همه مدت، همچنان در شمس‌العماره خوش نشسته است.