اهالی چگاسفلی رفته‌رفته آماده بستن بار و بنه‌اند. خانه‌هایی که روزی روی یکی از وسیع‌ترین محوطه‌های پیش از تاریخی خوزستان برپا شده بود، سرانجام خالی از سکنه خواهد شد. یک ماه پیش، بعد از تعرض بزرگ به این محوطه باستانی 6هزارساله به بهانه توسعه روستا و اعتراض‌ها و شکایت‌ها، اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور در نامه‌ای با قید فوریت خواستار جابجایی روستای چگاسفلی شد. اکنون بنیاد مسکن مسئول شده و قرار است جابجایی ۲۸ خانوار این روستا که جمعیت‌شان در حدود صد نفر است، به تایید شورای مسکن خوزستان برسد. در این مدت حواشی جابجایی هم کم نبوده اما بر اساس شواهد موجود قرار است در هفته‌های آتی برای جانمایی این روستا تصمیم‌گیری شود و کارشناسان بنیاد مسکن نظر نهایی‌شان را اعلام کنند.از سال ۹۴ که کاوش‌های باستان‌شناسی در این منطقه شروع و مشخص شد که این محوطه مهم‌ترین سند تعلق خلیج فارس به ایرانی‌هاست و شواهد موجود دیگر هم نشان داد که فلسطین اشغالی، عربستان، امارات و بین‌النهرین در هزاره‌های بعد تحت‌تاثیر تمدن ایران قرار گرفته‌اند، اهمیت این منطقه باستانی دو چندان شد. باستان‌شناسان، پیکرک‌هایی در نواحی شرقی و غربی شبه جزیره عربستان یافته‌اند که نشان از تاثیر چگاسفلی روی آن‌ها دارد. ‌سنگ‌نگاره‌های کشف شده در چگاسفلی ریشه‌های تاریخی باستانی کشفیات منطقه «هزور» فلسطین اشغالی را نیز در خود دارد. استل‌های کشف‌شده در هزور به دوره برنز می‌رسد یعنی ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد اما استل‌های چگاسفلی ۳۸۰۰ سال از یافته‌های هزور قدیمی‌ترند. حالا برای ادامه کاوش‌ها در محوطه‌ای با چنین اهمیتی لازم است روستایی که در حریم این منطقه تاریخی است جابجا شود. برای انتقال روستا، عباس مقدم، باستان‌شناس و سرپرست کاوش‌های محوطه باستانی چگاسفلی در استان خوزستان، طرحی ارائه کرده اما بعضی روستاییان چندان موافق آن نیستند.

نگرانی از تخلفات مجدد

تا پیش از دهه ۱۳۳۰ شمسی، روی عرصه محوطه چگاسفلی هیچ خانه‌ای ساخته نشده بود. در اواخر همان دهه، شرکت نفتی آمریکایی ویلیامز برادرز با امکانات مکانیزه به منطقه وارد شد و در بخش‌های شرقی و میانی محوطه تاریخی چگاسفلی کمپ‌های موقت برپا کرد؛ این از نخستین عوامل ویرانگر چگاسفلی بود. پس از عزیمت شرکت نفت آمریکایی در اوایل دهه ۱۳۴۰، برخی که تا آن روز در نواحی اطراف محوطه تاریخی چگاسفلی ساکن بودند، به محدوده عرصه محوطه نقل مکان کردند و ساخت خانه‌های مسکونی به مرور آغاز شد. این روند تا جایی پیش رفت که امروزه ۳۱ منزل مسکونی که تعدادی از آن‌ها خالی از سکنه است، روی عرصه محوطه با نام روستای «تُل‌چگاه‌ سفلی» شکل بگیرد.
کاوش‌های باستان‌شناسی در سال ۹۴ شروع شد و در سال‌های بعد همواره گلایه‌هایی از سوی کاوشگران منطقه برای بی‌توجهی به این منطقه وجود داشت. مقدم در مهر ماه امسال، در نامه‌ای به مدیرکل میراث‌فرهنگی استان خوزستان اخطار داد که «چگاسفلی به بهانه‌های ریز و درشت دهیاری روستا مبنی بر آسفالت کردن جاده روستا، ساخت سیستم فاضلاب، ایجاد تاب و سرسره برای کودکانِ «نداشته» روستا، ناتوانی‌های متولیان و برخی حمایت‌ها از سوی مسئولانِ محلی، به طور کامل از بین می‌رود. عده‌ای دیگر به بهانه‌ زنبورداری در اطراف محوطه تجمع کرده‌اند و از سوی دیگر در جلسه‌ای که ۱۰ آبان برگزار می‌شود شخصی اعلام می‌کند “لودر می‌اندازد و چگاسفلی محوطه‌ای باستانی متعلق به دوران ۴۷۰۰ تا ۳۸۰۰ پیش از میلاد در محدوده بهبهان را خراب می‌کنند”. همه‌ این‌ها ترس را به جانِ فعالانِ میراثی انداخته که چگاسفلی اگر به جیرفت دوم تبدیل شود، چه کنیم؟»
طولی نکشید که در دی ماه شروع عملیات عمرانی که شامل جدول‌کشی، لوله‌کشی و گازکشی و به بهانه توسعه روستا، خواب از چشم همگان ربود. سرپرست کاوش‌های چگاسفلی گفت که دهیاری روستا به لایه‌های ناحیه غربی این محوطه باستانی آسیب زده است. به دنبال این تخریب گسترده ۴۰۰ نفر از باستان‌شناسان و فعالان میراث‌فرهنگی کشور، در پویش نجات چگاسفلی شرکت کردند و انجمن علمی باستان‌شناسی خواستار برخورد قانونی با متخلفان شد. دفتر ریاست جمهوری هم به بحران چگاسفلی وارد شد و مسئله جابجایی هرچه زودتر روستا بار دیگر بر زبان‌ها افتاد. اکنون سرپرست کاوش‌های محوطه باستانی چگاسفلی در طرحی پیشنهادی‌اش منطقه‌ای امن در نزدیکی روستای فعلی را پیشنهاد داده اما بعضی روستاییان موافق آن نیستند. یکی از ساکنان تُل چگاسفلی که نمی‌خواهد نامش در این گزارش بیاید به «پیام ما» می‌گوید: «از روستاییان برای این جابجایی هیچ نظری نخواستند. منطقه‌ای که برای ساخت روستای جدید پیشنهاد شده در حریم لوله نفت و گاز است و زمین‌هایش صاحب دارد. سال ۵۰ که خط لوله بزرگ نفت از خوزستان برای صادرات کشیده شده از زمین‌های این اطراف گذشت که صاحبش یا منابع طبیعی است یا شرکت نفت از کشاورزان خریده و در تملک آن‌هاست.» او می‌گوید به روستاییان بی‌توجهی شده و آن‌ها از این بابت ناراحتند.
دولتی مختاران، رئیس انجمن میراث‌فرهنگی دوستداران بهبهان هم به «پیام‌ما» می‌گوید: «این تغییر حتما برای روستاییان که سال‌ها آنجا زندگی کرده‌اند سخت است. عادت کرده‌اند و جابجایی می‌تواند برایشان نگرانی‌هایی به همراه بیاورد و یکی از راه‌های حل این مسئله صحبت کردن، آگاهی‌رسانی و تلاش برای نشان دادن اهمیت منطقه‌ای است که می‌تواند زیستن در نزدیکی‌ آن و نه بر روی آن برایشان مزایای فراوانی داشته باشد. باید نگرانی‌های آن‌ها را هم درک کرد اما در عین حال فراموش نکنیم که صحبت از چه منطقه ارزشمند و مهمی است. این جابجایی باید عملی شود.»

بنیاد مسکن باید درباره زمین تعیین شده نظر دهد

در پنج سالی که کاوش‌ها در منطقه چگاسفلی شروع شده تا امروز، کشف‌های انجام گرفته آنچنان کاوشگران و باستان‌شناسان را تحت‌تاثیر قرار داد که حالا احسان بارانی، رئیس فعلی پایگاه چگاسفلی به «پیام ما» بگوید این منطقه آن‌قدر منحصر‌به‌فرد است که تلاش‌ها برای حفظ و معرفی این منطقه به همگان باید با جدیت بیشتری دنبال شود. همین هم دلیلی بوده که پیگیری‌های این مرکز برای جابجایی روستا بیشتر شود و آن‌طور که بارانی می‌گوید بنیاد مسکن هم قرار است در هفته‌های آینده افرادی را برای بررسی‌های زمین‌های اطراف منطقه بفرستد تا در نهایت، جانمایی روستای جدید قطعی شود. «بر اساس طرحی که برای جابجایی روستا نوشته شده، مکان مورد نظر نزدیک به منطقه فعلی است اما بر اساس برآوردهای ما جزوی از عرصه سایت تاریخی به حساب نمی‌آید. این نقطه صرفا پیشنهاد ما بوده نه آن‌که ما بخواهیم روستای جدید حتما در آن منطقه ساخته شود.» بارانی می‌گوید در نهایت این‌که وضعیت این زمین‌ها چطور است، صاحب آن‌ها کیست و آیا می‌شود در آن‌ها ساخت و ساز کرد را بنیاد مسکن مشخص می‌کند. «ما از نظر باستان‌شناسی این منطقه را معرفی کردیم و حالا هم اگر بنیاد زمینی را مشخص کند، باید تایید کنیم تا مبادا دوباره در عرصه منطقه تاریخی باشد. این روستا باید جابجا شود و راه دیگری نیست. روستاییان باید بدانند این منطقه می‌تواند برایشان یک فرصت باشد. این روستا می‌تواند تبدیل به یک منطقه گردشگری با درآمد ثابت شود و این در صورتی ممکن است که جابجا شوند و امکان کاوش بیشتر فراهم آید و تغییر و تهدیدی برای عرصه باستانی وجود نداشته باشد.» این در حالی است که غلامعباس شریعتی‌نژاد، رئیس بنیاد مسکن بهبهان در پاسخ به پرسش‌های «پیام‌ما» درباره اجرایی شدن این طرح و نظر بنیاد مسکن گفت که امکان پاسخگویی ندارد و ملاحظاتی برای صحبت با خبرنگاران در این باره وجود دارد.
با این حال بارانی که از سال ۹۷ مسئولیت این کار را برعهده گرفته می‌گوید در این سال‌ها کارگاه‌های آموزشی بسیاری برای روستاییان برگزار کرده‌اند و از اهمیت کار گفته‌اند و حتی وقتی کتاب «میراث در خطر تپه‎سوز و تل چگاسفلی» نوشته عباس مقدم و سوزان پولاک منتشر شد، جلسه رونمایی از کتاب را در مدرسه‌ای در روستا برگزار کردند تا همه اهالی بیایند و در این فضا همراه شوند و کار رونمایی را به مرکز استان نبردند. «ما تلاش بسیاری برای تعامل با روستاییان و نشان دادن اهمیت این عرصه انجام دادیم. بارها پیش آمد برای کاوش در زمین یا خانه کسی مجبور بودیم وارد شویم و همکاری کردند و بعضی مواقع که زمین‌هایشان آسیب می‌دید، هزینه‌اش را می‌پرداختیم.»
استان خوزستان پیش از این هم شاهد جابجایی روستاها بوده؛ مثل روستای کهله یک و دو که در معرض سیل بودند. این روستاها در بخش جایزان و زیرنظر امیدیه قرار دارند و حالا جابجایی دیگری در دست است. بارانی می‌گوید: «همه باید بدانند که راه‌اندازی سایت‌موزه، پایگاه پژوهشی و حفاظت تا چه میزان می‌تواند باعث تحول فرهنگی و اقتصادی این منطقه شود. ما برای ثبت جهانی شوش عزم استانی داشتیم و بعد عزمی ملی ایجاد شد. این منطقه هم همین‌طور است و باید بدانیم نزدیکی‌اش به خلیج‌فارس از سویی و قرار گرفتنش در دامنه کوه‌های رگ‌سفید موقعیت زیبا و خاصی را برایش ایجاد کرده است.» به گفته او در حال حاضر کاوش‌ها در این منطقه به خاطر شیوع کرونا تعطیل است اما اهمیت این منطقه آنقدر زیاد است که می‌توان ماه‌ها و سال‌ها در آن پژوهش باستان‌شناسی انجام داد و با راه‌اندازی سایت‌موزه باستان‌شناسی این اتفاق راحت‌تر خواهد بود. «پیش از کرونا، در حالی که باستان‌شناسان و پژوهشگران مشغول کار بودند، امکان بازدید برای مردم هم فراهم آورده بودیم و گردشگران فراوانی به منطقه می‌آمدند.» او امیدوار است هرچه زودتر این بیماری تمام شود و روستا جابجا شود تا بتوانند باقی کارهای مورد نیاز برای هرچه بهتر دیده شدن این محوطه تاریخی را در دستور کار قرار دهند.