برخی موافقان سرسخت سدسازی این روزها دوباره ادعا می کنند که این کار تنها راه مدیریت سیلاب است

راه مدیریت سیلاب از سدسازی نمی‌گذرد

علی حاجی مرادی، کارشناس عمران آب: سدسازی ابزار است نه هدف.

فرزانه قبادی | چند سالی است که همزمان با فصل بارش باران، آبگرفتگی معابر و ورد سیلاب به شهرها به یکی از چالش‌های جدی تبدیل شده است. در آخرین نمونه خوزستان با چنین مشکلی روبه‌رو شد. عوامل متعددی در بروز این مشکلات دخیل است و راهکارهای متفاوتی برای رفع آن مطرح می‌شود. یکی از این راهکارها که از سوی بعضی کارشناسان با رویکرد کنترل سیلاب مطرح می‌شود، سدسازی است. راهکاری که موافقان و مخالفان بسیاری دارد. بر اساس آمارهای رسمی ایران سومین کشور جهان در زمینه سدسازی است. اما تجربه ساخت سدها در سال‌های اخیر نشان داده روند سد سازی در ایران در پاره‌ای مواقع بر اساس اصول علمی انجام نشده است. 

در روزهایی که ریزگردها نفس خوزستان را تنگ کرده و جان مردم را به لب رسانده بود، بسیاری از کارشناسان و اساتید دانشگاه دو عامل را به عنوان مهمترین عوامل بروز این پدیده مطرح می‌کردند: سدسازی و انتقال آب. سال‌هاست که سدسازی با انتقاداتی از سوی فعالان محیط‌زیست و کارشناسان این حوزه مواجه است اما همچنان این موضوع مدافعانی دارد و این روزها با طرح این مسئله که برای کنترل سیلاب‌ها در کشور نیاز به ساخت سدهای بیشتری داریم، باز هم رویکردهای جدیدی به موضوع سدسازی مطرح می‌شود. این در حالی است که در دنیا با توجه به تغییر جهت روان آب‌ها و ساخت سد روی رودخانه‌ها، اکوسیستم محیط‌زیست با مشکلات متعددی مواجه شده و بسیاری از کشورها برای حفظ زیست بوم خود برخی از سدهایی که در سال‌های پیش ساخته بودند، تخریب کرده‌اند. 

راه‌های جایگزین سدسازی

این روزها که موضوع آبگرفتگی و جاری شدن سیلاب در شهرها تبدیل به معضل شده است، این سوال مطرح است که به جز سدسازی چه راهکارهای دیگری برای کنترل سیلاب وجود دارد؟ بعضی کارشناسان معتقدند ظرفیت سدهای کشور جواب‌گوی حجم سیلاب‌ها نیست و باید برای مهار سیلاب‌ها سدهای جدید ساخته شود. از جمله حامد محرمی کارشناس حوزه آب به مهر گفته است: «سدهای ما گنجایش ذخیره بیش از مقدار پیش‌بینی شده کنونی را ندارند و مقابله با سیلاب و مهار آب هر دو با هم با سدهای کنونی امکان‌پذیر نیست» رضا اردکانیان، وزیر نیرو اعلام کرده که تا پایان امسال بهره‌برداری از 18 سد جدید در کشور آغاز می‌شود. اما گفته‌های کارشناسانی چون «محرمی» نشان می‌دهد که این جریان فکری به ساخت سدهای بیشتر در کشور می‌اندیشد.

این در حالی است که به گفته کارشناسان روش‌های دیگری به جز ساخت سدهای مخزنی برای مدیریت سیلاب‌ها در جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد. روش‌هایی از جمله «گوره‌ها و سیل‌بندها» برای محدود کردن سیلاب، «مخازن تاخیری» برای کاهش پیک سیلاب و افزایش زمان اوج سیلاب، «اصلاح و بهسازی مسیر» با هدف افزایش سرعت جریان آب و گذردهی رودخانه، «انحراف سیلاب» برای کاهش میزان تخریب سیلاب و… 

علی حاجی مرادی، کارشناس عمران آب در گفت‌و‌گو با «پیام‌ما» در مورد طرح سدسازی به عنوان راهکاری برای کنترل سیلاب می‌گوید: «سد یک ابزار است، هدف نیست. سد ابزاری است که باید از آن با توجه به اهداف متعددی که داریم، استفاده کنیم. یکی از اهداف ساخت سد می‌تواند کنترل سیلاب باشد و ظرفیتی که به عنوان مخزن سد در بالادست رودخانه ایجاد می‌شود، بتواند به عنوان یک ذخیره برای سیلاب‌هایی که به وقوع می‌پیوندد استفاده شود» 

نگاه اصولی به شهر

حاجی‌مرادی در مورد مشکلاتی که بر اثر جاری شدن سیلاب در خوزستان به وجود آمده است می‌گوید: «دغدغه‌ای که در مورد آبگرفتگی خوزستان وجود دارد، این است که ما انتظار داریم تا چه سقفی در بالادست رودخانه‌های استان ذخیره‌گاه ایجاد کنیم؟ اگر بنا باشد ما صرفا بر ساخت سد تکیه داشته باشیم، هر چقدر هم بر ظرفیت مخازن سدها در بالادست رودخانه‌های استان خوزستان بیافزاییم، باز هم ممکن است سیلابی اتفاق بیفتد و ما نتوانیم با وجود مخازنی که احداث کرده‌ایم آن سیلاب را کنترل کنیم. این دغدغه باعث می‌شود ما به سد به عنوان یک ابزار کنترل سیلاب نگاه کنیم. لازمه این‌که انتظار داشته باشیم سیلاب خسارات کمتری در پایین دست به همراه داشته باشد، استفاده از ابزارهای دیگر است که می‌تواند به کمک سدهای مخزنی بیاید. ابزارهایی مثل ساماندهی رودخانه‌ها می‌تواند موثر باشد. مهم‌تر از آن جانمایی صحیح شهرک‌های مسکونی جدیدالاحداث در استان خوزستان است. سیستم‌های جمع‌آوری آب‌های درون شهری هم نکته دیگری است که باعث بروز این مشکلات برای شهروندان استان خوزستان می‌شود. استفاده از این ابزارها ضمن این‌که می‌تواند اصولی‌تر باشد، هزینه‌های به مراتب کمتری نسبت به ایجاد ظرفیت سدهای مخزنی جدید در بالادست رودخانه‌ها خواهد داشت. اتفاقی که در رودخانه جراحی شاهد آن هستیم، به دلیل جانمایی غلط شهرکهای مسکونی اتفاق افتاده است. معضل بعدی برای استان خوزستان به این دلیل ایجاد شده است که در خوزستان ضرورت تقویت سیستم‌های جمع‌آوری آب‌های سطحی درون شهری در شهرهایی مثل اهواز یا ماهشهر چندان مورد توجه قرار نگرفته است»

در حالی که مهندسی رودخانه‌ها و راهکارهای بسیار دیگر می‌تواند از جاری‌شدن سیلاب در شهرها و مناطق مسکونی جلوگیری کند، ضرورت ساخت سد با توجه به تبعاتی که در پی دارد و همچنین پیوست‌های محیط‌زیستی که در بعضی موارد چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرد، مهمترین نتیجه آن تخریب اکوسیستم خواهد بود. بسیاری از منتقدان سدسازی معتقدند سیلاب‌ها در بعضی موارد مورد احیا تالاب‌ها به ویژه در خوزستان می‌شود، حال آن‌که کسانی که معتقدند مسیر توسعه از سدسازی می‌گذرد در سال‌های اخیر با ساخت سد بدون مطالعات اصولی و اجرای پروژه‌های متعدد انتقال آب، ریزگردها و سیلاب را در استان پرآبی مثل خوزستان تبدیل به یک معضل کرده‌اند که زندگی مردم این استان را مختل کرده است.

تغییر اقلیم

بعضی کارشناسان محیط‌‌زیست، تغییر اقلیم را دلیل اصلی آبگرفتگی‌های خوزستان می‌دانند. حاجی‌مرادی در خصوص تغییر اقلیم و تاثیر آن در معضلاتی که سیلاب در شهرهای خوزستان ایجاد کرده است، معتقد است: «ما تا چند سال پیش تصور می‌کردیم که تغییر اقلیم در کاهش بارندگی خلاصه می‌شود. تصور عمومی که از تغییر اقلیم در کشور ما شکل گرفته متناظر با خشکسالی است. در حالی‌که خشکسالی یک پدیده گذرا است و یک تغییر مادام نیست، پدیده‌ای که ممکن است چند سالی اتفاق بیفتد و بعد مرتفع شود. تغییر اقلیم به معنای کلی‌تر به معنای افزایش پدیده‌های حدی است. سیل هم یک پدیده حدی طبیعی است که ممکن است اتفاق بیفتد و اگر دو سمت پیکان را در نظر بگیریم، تغییر اقلیم باعث می‌شود ما با خشکسالی‌ها و سیلاب‌های شدیدتر مواجه شویم. این دور از ذهن نیست که این رخدادهای سیلابی که اخیرا در خوزستان مشاهده می‌کنیم را به تغییر اقلیم نسبت بدهیم» 

ایران چقدر نیاز به سدسازی دارد؟

خوزستان از لحاظ تعداد سدهای فعال، بیشترین فراوانی را در میان استان‌های ایران دارد از 188 سد فعال در کشور 14 سد مخزنی و تنظیمی در شهرهای مختلف خوزستان قرار دارد. حاجی مرادی در خصوص نیاز ایران به ساخت سدهای جدید می‌گوید: «نمی‌توانیم یک نسخه واحد برای تمام سرزمین یک و شش دهم میلیون کیلومتری ایران بپیچیم و بگوییم برای کل سرزمین ایران به کفایت تعداد سدها و احجام سدها دست پیدا کردیم یا این‌که برای تمام سرزمین ایران به تعداد سد و حجم ذخیره‌ای بیشتری در سدها نیاز داریم. این صحبت غیرمنطقی است. متناسب با اقلیم‌های مختلفی که در سراسر کشور وجود دارد، نیازها هم مختلف است. در بعضی مناطق هم برای تامین انرژی و هم کنترل سیلاب به قدر کفایت سدسازی انجام شده است، اما این نکته را هم باید در نظر بگیریم که در بعضی مناطق، خصوصا در بحث کنترل سیلاب در حال حاضر ذخیره مخزن مناسب نداریم. استان سیستان‌وبلوچستان یکی از نمونه‌های بارز این امر است. کنترل سیلاب‌ها توسط مخازن سدهای موجود در این استان، عملا انجام نمی‌شود. در این استان نیازمند این هستیم که سدهای بیشتری بسازیم. در خوزستان بیشتر آب مورد نیاز از منابع استان‌های بالادست تامین می‌شود در بعضی از سرشاخه‌ها مثلا رودخانه‌ای مثل کارون به قدر کفایت حجم ذخیره داریم. اما روی بعضی از رودخانه‌های دیگر مثل دز یا حتی کرخه ذخیره متناظر با دبی و حجم سیلاب محتمل رودخانه را هنوز نداریم»