انقلاب اسلامی؛ انقلابی بنیادین، فراگیر و عملگرایانه

بسم الله خرمی

انقلاب اسلامی ایران در شرایطی رخ داد که جو حاکم در نظام بین الملل به نفع حکومت پهلوی دوم بود، از یک طرف کارتر رئیس جمهورایالات متحده حامی سیاست های اتخاذ شده محمدرضا بود و از طرف دیگر اتحادجماهیر شوروی در انکشاف اقتصادی ایران مانند صنایع ذوب آهن با حکومت محمدرضا همکاری می کرد. قیمت نفت به بالاترین حد خود رسیده بود و شاه ایران دچار یک سرخوشی نفتی شده بود و به مسائل داخلی توجه چندانی نداشت. از نظر نظامی هم یک ابر قدرت منطقه ای بود و پیشرفته ترین ابزار نظامی جهان را در اختیار داشت.
از نظر نظریه های انقلاب، سه ویژگی را می توان برای هر انقلاب متصور شد: 1- نارضایتی اجتماعی 2- بسیج گری 3- میزان سرکوب دولت.
هر انقلاب باید این سه ویژگی را با موفقیت پشت سر بگذارند تا بتواند به پیروزی برسد، ویژگی هایی که برخی کشورهای منطقه در ذیل بهار عربی مانند تونس، مصر، لیبی و یمن فاقد یکی یا همه آن بودند و حتی شکست خوردند. در ادامه به بررسی اجمالی هریک از این ویژگی ها در انقلاب اسلامی خواهیم پرداخت.
می توان گفت اوضاع ایران قبل از انقلاب را نباید خوب خواند، به جز مردم پایتخت و برخی مراکز شهری بزرگ سایر مناطق ایران در شرایط معیشتی خوبی به سر نمی بردند، مناطق مرزی از حمایت های دولت برخوردار نبودند و توان خانوارها برای تامین معیشت بسیار پایین بود، سطح آموزش و تحصیلات نیز قابل تعریف نبود. آزادی های سیاسی و مدنی برای رسانه ها و مردم غیر قابل قبول بود. پول نفت به جای اینکه برای رفاه مردم خرج شود، صرف وسایل و ادوات نظامی و کمک به سایر کشورها می شد. فساد در میان کابینه و دربار به بالاترین حد خود رسیده بود و رفاه اقتصادی آنها با جامعه زمین تا آسمان بود. حتی برخی مواقع صف های طویل جلو نانوایی ها برای چند تکه نان بسته می شد. به عبارت دیگر شکاف اقتصادی موج می زد. این شکاف اقتصادی باعث ورود بی رویه روستاییان به شهرها و حاشیه نشینی آنها و وقوع یک موج عظیم بیکاری شده بود که نتیجه آن یک بحران عظیم برای حکومت بود.
روحانیون حق صحبت درمورد مسائل روز را نداشتند در حالی که در مکتب شیعی، دین سیاسی تعریف می شود و روحانیون باید نسبت به آن اهتمام ویژه به خرج دهند. اما پهلوی دوم این اقدامات را منع کرده بود. در این بین برخی ها در قالب گروه های مختلف هرلحظه به قشرهای مختلف مردم نسبت به وضع موجودشان آگاهی می دادند و تظلم رژیم شاهنشاهی را بازگو می کردند تا در میان مردم آگاهی ایجاد شود. مجموعه این اوضاع موجی از نارضایتی را در میان مردم شکل داد و باعث پیوستن آنها به انقلابی از نوع اسلامی بود که برای تمامی این مشکلات و مسائل راه حل داشت. بحرانها را خوب می شناخت و از خود لایه های زیرین جامعه بود و با درد مردم آشنایی داشت. روحانیون بزرگی همچون امام (ره) هم از بین همین مردم برخاسته بودند و اطرافیانشان هم از همین قشر بودند.
دومین ویژگی اساسی انقلاب ها قدرت بسیج گری است. باید اذعان داشت که بسیج گری در زمانی اتفاق می افتد که سه وجه عمده داشته باشد. اولین وجه آن ایدوئولوژی است. ایدئولوژی انقلاب اسلامی، اسلامیت است. جامعه ایران اکثریت مسلمان هستند و بیش از 90درصد هم شیعه هستند. ایدئولوژی اسلامیت به طور قطع مطلوب ترین آرمانی است که می توانست مردم را دورهم برای سرکوبی حکومت پهلوی جمع کند. وجه دوم در بسیج گری رهبری است. روحانیون در ایران از جایگاه خاصی برخوردارند و به نوعی می توان گفت معتمد جامعه محسوب می شوند. این معتمدن بودن باضافه قاطع بودن و صلابت امام خمینی باعث شد که ایشان به عنوان رهبر این جنبش اجتماعی، انقلاب را سرمنزل مقصود یعنی رهبری راهنمایی نمایند. در انقلاب مشروطه روحانیون پس از اینکه انقلاب به پیروزی رسید صحنه را ترک کردند و خود را از صحنه سیاست دور کردند که می توان عامل مهم تعدیل انقلاب مشروطه دانست. اما حضرت امام(ره) پس از انقلاب هم رهبری را برعهده گرفتند، تا اتفاق تلخ مشروطه یک بار دیگر تکرار نشود. سومین صورت بسیج گری سازمان یافتگی است. در دوران قبل از انقلاب گروه های متعدد و متفاوتی با پهلوی مبارزه می کردند. از کمونیست ها و حزب توده گرفته تا اسلامگرایان. احزاب و گروه های کمونیست و چپ فاقد هر گونه سازمان یافتگی بودند و با گروه های عظیم مردمی رابطه نداشتنند و در خانه های تیمی و عده ای جوان که خود را روشنفکر می نامیدند خلاصه می شدند. گروه های اسلامگرا اما یک ابزار بسیار قوی برای بسیج گری مردم داشتند و آن مسجد بود. همه میلیون ها ایرانی در مساجد رفت و آمد داشتند و از این طریق از وقایع و رویدادهای روز مطلع می شدند. منبرها برای روحانیون مکان خوبی بود برای بازگو کردن ظلم ها و فساد رژیم پهلوی و آگاه سازی مردم نسبت به این مسائل. در طول تاریخ این سرزمین مساجد همواره نقشی عمده در به ثمر رساندن خواست های مردم داشتند و دولتهای پیش از انقلاب هراس زیادی از آن داشتند.
ویژگی سوم هر انقلاب میزان سرکوب از سوی دولت است. برخی دولت ها در دوران انقلاب از قدرت زیادی برای سرکوب کردن انقلابیون برخوردارند و به سرعت آن ها را قلع و قمع می کنند، مانند مصر و تونس. اما در برخی کشورها مانند ایران، حکومت پهلوی نه تنها فاقد این قدرت کافی برای سرکوب انقلاب بود بلکه حتی نظامیان هم به مردم می پیوستند. نمونه بارز آن همافران نیروی هوایی است که به مردم انقلابی پیوستند.
در مجموع می توان گفت انقلاب اسلامی ایران، یک انقلاب فراگیر، عمیق و بنیادین است که در تمام شوون جامعه تحولی اساسی و پدید آورد و یک انقلاب اجتماعی بود.