گذری بر میدان تاریخی کرمان/ گنجعلی خان در سکوت تاریخی

روزگاری مجموعه گنجعلی خان کرمان رنگ و بوی تاریخی داشت و رهگذران باصدای چکش‌های مس‌گران ایامی که بر این مجموعه گذشته بود را از ذهن می‌گذراندند اما امروز حال و هوای آن تغییر کرده است.
پس از پیاده روی فراوان در مسیر خیابان شریعتی و سر زدن به مغازه ها و پاساژهای رنگارنگش و خرید از آن ها، طبق عادت همیشگی ام برای استراحتی کوتاه راهم را به طرف میدان گنجعلیخان کج می کنم گویا این تغییر مسیر در ناخود آگاه ذهنم حک شده است، نشستن روی صندلی های وسط میدان همیشه آرامش وصف ناپذیری به طول قدمت تاریخی ۴۰۰ ساله اش برایم به همراه داشته است.
آمدن این چند صد متر از خیابان شلوغ و پررفت و آمد اصلی به طرف میدان و قرار گرفتن در مستطیل میدان می تواند حکم سفری به تاریخ را داشته باشد. گوشه گوشه اش نشانی از تاریخ و هویت بزرگ این دیار است.
میدان تاریخی کرمان در گذر زمان
چشمانم را می بندم و خودم را در گذشته این میدان تصور می کنم میدانی شلوغ و پر رفت و آمد در نزدیکی مقر حاکم و محل رخدادهای سیاسی مهم، برگزاری مراسم های مختلف و محل ابلاغ اعلانات حکومتی.
در یک طرف کاروانسرایی شلوغ و پر رفت و آمد را می بینم، مسافرانی که خسته راهند و حال اینجا را محیطی امن و آرام برای سکنی گزیدن انتخاب کرده اند. کنار کاروانسرا مسجدی زیباست برای عبادت و آرامش خلق. در طرف دیگر میدان ضرابخانه ای وجود دارد که صدای چکش دست ضرابان ضرابخانه و مسگران، که در آن حوالی مشغول کارند طنین انداز صدای زندگیست و می رود تا تامین کننده معاش انسان هایی وارسته باشد.
روبروی ضرابخانه؛ حمام است محلی برای نظافت و پاکیزگی تن مردمان سختکوش آن زمان و در ضلع غربی میدان یعنی روبروی کاروانسرا آب انباری ست مملو از آب های زلال برای تامین آب این پهنه کویری در فصول گرم و کم آب.
کاروانسرا؛ گنجینه ای رو به ویرانی
چشمانم را که باز می کنم واقعیتی خالی از آن همه هیاهو مرا متاثر و متاسف می کند. کاروانسرا را در ضلع شرقی می بینم که سر درش را داربستی فلزی پوشانده است و اما داخل کاروانسرای قدیمی شهر… بخشی از بنای بسیار زیبای داخلی اش که نبوغ معماری و کاشی کاری در آن بیداد می کند، رو به ویرانیست و پشت درب هرکدام از حجره هایش که زمانی برخی از آن حجره ها محل استراحت مردمان مسافر و برخی از آن ها مکتب روشنایی بخش اذهان کودکانی بوده که راه سواد آموزی را انتخاب کرده بودند؛ قفلی بزرگ زده شده است. متاسفانه در شان والای این کاروانسرا که می تواند آیینه تمام نمای قدمت تاریخی و هویت دیار کرمان باشد رسیدگی نشده و از آن بهره لازم برده نمی شود.
علاوه بر این کاروانسرا، کاروانسرای دیگری در ضلع جنوبی میدان قرار دارد که معروف به کاروانسرای هندوها است؛ بسیار بیشتر از کاروانسرای گنجعلیخان مورد بی مهری واقع شده است و متاسفانه هم اکنون به انبار اجناس بازاریان مبدل گشته است!
آب انبار خشک در ضلع غربی میدان که پشت دری نرده ای و فلزی اسیر شده است، مامن آشغال های باد آورده و آشغال های دست رهگذران شده است، رهگذرانی که شاید اگر بدانند و بشناسند ارزش این مکان تاریخی را، دیگر چنین کاری نکنند.
سکوت ضربه های چکش مس گران کرمانی
مغازه های دور تا دور میدان که تا همین چند سال گذشته به کار مسگری می پرداختند و صدای کارشان طنین زیبایی به فضای میدان می داد هم اکنون به مغازه های فروش ظرف های مسی و نیکلی که دیگر که کار دست خودشان هم نیست می پردازند.
و اما میدان، میدانی که تمام این مجموعه را دورادورش جمع کرده بسیار سرد و بی روح است و حتی درختان زیبایش را هم قطع کرده اند که اکثر بازاریان از این مسئله با ناراحتی یاد می کنند.
دوران حکومت گنجعلیخان حاکم کرمان در دوران صفویه (۱۰۳۴-۱۰۰۵ ه. ق) دوره تاریخی درخشانی را در کرمان رقم زده است که نام او را همواره در کرمان زنده و جاودانه کرده است. به گفته مرحوم باستانی پاریزی «گنجعلیخان سعی داشت شهر ضعفا را لااقل به دهکده اغنیا تبدیل نماید». از جمله اقدامات ارزنده و جاودان گنجعلیخان در کرمان مجموعه گنجعلیخان است. مساحت این مجموعه ۱۱ هزار متر مربع است. این مجموعه شامل میدان، مسجد، کاروانسرا، حمام، ضرابخانه، بازار، سرا و ابنیه های دیگر است. ضرابخانه در ضلع شمالی، حمام در ضلع جنوبی، کاروانسرا و مسجد در ضلع شرقی و آب انبار در ضلع غربی میدان مستطیل شکل جای گرفته اند.
ضربخانه، مسجد و حمام گنجعلی خان در صدر لیست بازدیدکنندگان
از تمام مجموعه گنجعلیخان ضرابخانه، مسجد و حمام گنجعلیخان تنها عناصری هستند که شاید بتوان گفت در خور نام و جایگاهشان مورد توجه و بهره برداری واقع شده اند و در حال حاضر مکان هایی برای بازدید مسافران و علاقمندان گشته اند. باشد که بتواند بخش کوچکی از رسالت عظیم مان که شناساندن قدمت تاریخی و تمدن بزرگ پهنه کریمان است، را به انجام برساند.
ضرابخانه با مساحت ۲۴۲ متر مربع یکی از ارکان مهم سازمان مالی در زمان صفوی بوده که تحت نظر معیر الممالک اداره می شده است. در سال ۱۳۷۰ همزمان با برگزاری بزرگداشت خواجوی کرمانی، این مکان بعنوان موزه سکه مورد بهره برداری قرار گرفته است. در این موزه مسکوکات متعلق به ادوار مختلف تاریخی از قبیل اشکانی، ساسانی، اموی، عباسی، قاجاری و پهلوی درمعرض دید بازدید کنندگان قرار دارد.
بنای مسجد گنجعلیخان به مساحت ۱۲۵ متر مربع، در نوع خود بی نظیر و موزه ای از هنرهای تزیینی است. گچبری، حجاری، خطاطی، درودگری و خط نوشته های استاد شهاب الدین کرمانی و علیرضا عباسی از ویژگی های آن است.
کاشی کاری، حجاری، گچبری و نقاشی و استفاده از فضاهای هشت و نیم هشت و تامین نور و انعکاس نور از ویژگی های بنای حمام است که هزار و ۳۰۰ متر مربع مساحت دارد. این بنا شاهکار معماری سلطان محمد معمار یزدی است.
امید است با همت بیشتر مسئولین به سایر ابنیه های این مجموعه مانند کاروانسرا، آب انبار و همچنین کاروانسرای هندوها نیز رسیدگی و توجهی در حد نام والایشان شود. میدان گنجعلیخان یکی از عناصر این مجموعه و مرکز ثقل این مجموعه است و شایسته است نامی به شهرت میدان نقش جهان اصفهان پیدا کند.
باشد که بتوانیم بخش کوچکی از رسالت عظیم مان که شناساندن قدمت تاریخی و تمدن بزرگ پهنه کریمان است و بسیار در برهه های زمانی مختلف مورد کم کاری و کم اهمیتی قرار گرفته است، را به انجام برسانیم.
مجموعه گنجعلیخان یادگار دوران
صوفیه در کرمان
درخصوص این میدان تاریخی به گفتگو با سید محمدعلی گلاب زاده پژوهشگر و رئیس مرکز کرمان شناسی پرداختم. گلاب زاده می گوید: این میدان یادآور روزهای حکومت «گنجعلیخان زیک» است که در عصر صفویه و در زمان شاه عباس حکومت کرمان را بر عهده داشت.
به گفته وی؛ گنجعلیخان بسیار مورد توجه و احترام شاه عباس بود به گونه ای که شاه عباس او را «عمو» خطاب می کرد.
مولف کتاب «کرمان در گذر تاریخ» ادامه می دهد: گنجعلیخان بعد از ورود به کرمان در صدد برآمد تا مجموعه بزرگی که هم اکنون به نام او شناخته می شود را بسازد که شامل بازار، حمام، میدان، کاروانسرا، مسجد، ضرابخانه و آب انبار بود.
گلاب زاده می گوید: گنجعلیخان این مجموعه را به همت «سلطان محمد معمار یزدی» بنا کرد و در هر قسمت ظرائفی را به کار برد. میدان گنجعلیخان یکی از زیباترین میادینی است که از آن روزگار به جای مانده است.
این پژوهشگر و تاریخ شناس کرمانی در ادامه صحبت هایش میدان گنجعلیخان در روزگار قدیم را بارانداز پیله وران و فروشندگان عمده کرمانی می داند و می افزاید: «مرحوم عبدالحسین صنعتی زاده» در کتاب «روزگاری که گذشت» خاطراتی از این میدان را نقل کرده است.
گلاب زاده می گوید: در زمان حمله آقا محمدخان به کرمان سربازان قاجار این میدان را محل تاخت و تاز خود قرار داده و به کاروانسرا نیز آسیب هایی رساندند.
وی ادامه می دهد: در چهار ضلع میدان گنجعلیخان اشعاری بر دیوارها نقش بسته که نشانی از اندیشه و تفکر آن روزگار به شمار می رود.
معاون گردشگری کرمان نیز از میدان گنجعلیخان به عنوان قلب گردشگری کرمان نام می برد و اینگونه می گوید که این میدان تاریخی یکی از بناهای منحصر به فرد گردشگری کشور محسوب می شود که میتوان از آن به عنوان یکی از معدود میدانهای تاریخی کشور نام برد که هم رده میدان نقش جهان است.
محمد جهانشاهی گفت: حضور گسترده گردشگران داخلی و خارجی که خوشبختانه در سال جاری حضور آنها در استان افزایش یافته است نشان از اهمیت و زیبایی این میدان دارد و مهمتری آنکه در گرداگرد این میدان صنایع دستی کرمان نیز فعال هستند و به خوبی میتوان فضایی تاریخی را در میدان مشاهده کرد.
وی ادامه داد: یکی از بیشترین بازدیدهای تاریخی در استان کرمان از این میدان و حمام مجاور میدان انجام می شود و بعد از بازسازی بازار کرمان شاهد اقبال بیشتر گردشگران برای حضور در این مجموعه هستیم.
ظرفیت های گردشگری کرمان مورد غفلت قرار گرفته اند
در میدان گنجعلیخان رهگذری را می بینم که مشغول قدم زدن است، دیدگاه او در در خصوص وضعیت میدان گنجعلیخان به عنوان یک شهروند کرمانی می پرسم، می گوید: کرمان دیاری کهن و سرشار از جاذبه های تاریخی فراوان است که مورد غفلت قرار گرفته است.
هدی حسینی نسب ادامه می دهد: میدان گنجعلیخان نیز یکی از این ظرفیت هاست که آنگونه که باید معرفی نشده است. وقتی کرمان با اینهمه ظرفیت را با استان ها دیگر مقایسه می کنیم به طور واضح تفاوت فاحش در رسیدگی به آثار باستانی احساس می شود.
وی با تاکید بر لزوم ایجاد جاذبه در این مکان ابراز می دارد: میدان گنجعلیخان کرمان می توانند مانند میدان امام اصفهان باشد و از نظر زیبایی و پیشینه تاریخی چیزی کم ندارد اما متاسفانه کمتر فردی خارج از کرمان با این ظرفیت ها آشنایی دارد.
میدان تاریخی گنجعلیخان کرمان اما با وجود تمام ظرفیتهای تاریخی اش اما آنگونه که باید مورد توجه قرار نگرفته است و شاید دلیل این امر هم عدم توجه به صنعت گردشگری و زیر بناهای این صنعت درآمدزا در استانی باشد که تاریخ در آن حرف اول را می زده است اما نگاههای توسعه ای مسئولانش به سمت معدن و صنعت و کشاورزی بوده است.
خبرنگار: مهلا نخعی