ارس خمیازه می‌کشد و مه صبحگاهی دو طرف رود را پر می‌کند. کوهستان قفقاز و روستای «اردوباد» در حال کشیدن بدن خود برای بیدار شدن و بیرون آمدن از میان مه هستند که با اتوبوس از کنارشان رد می‌شویم.‌ آن سوی مرز همه‌چیز آرام است و این سوی مرز ما در حال حرکت در جاده‌ای در حاشیهٔ ارس برای رسیدن به پارک ملی «کنتال». مجموعه‌عکس‌هایی که از این مسیر می‌گیرم،‌ شبیه نقاشی‌های آبرنگ شده؛ خطوط و طرح‌های درهم که در آنها نه آسمان ابری واضح است، نه از کوه‌های پربرف‌، نه رود ارس‌، نه پایگاه‌ مرزی و خط‌آهن و نه تونلی که پس از مناقشات مرزی میان دو کشور آذربایجان و ارمنستان بیکار و معطل مانده است.

 

پناهگاه حیات‌وحش «کیامکی» و پارک ملی «کنتال» هر دو از کنارهٔ ارس شروع می‌شوند. جاده خاکی پس از صد متر پیاده‌روی با یک پیچ شما را به پاسگاه محیطبانی می‌رساند. پاسگاه ساختمان ساده‌ای دارد، به‌محض ورود به راهروی کوچک یک‌ونیم متری می‌رسید. دست راست، آشپزخانهٔ کوچکی قرار گرفته، گاز رومیزی دست راست،‌ ظرفشویی و یک آبگرمکن بزرگ دست چپ، دو طرف آشپزخانه معدودی کابینت قرار دارد و کاشی قهوه‌ای فضاهای خالی بینابینی را پر کرده است. در سبد سیب‌زمینی و پیاز، سه عدد سیب‌زمینی قرار دارد. از آشپزخانه که بیرون بیایید وارد سوئیت محیطبانی می‌شوید؛ سه تخت در سه گوشه قرار دارند،‌ یک میز تحریر، یک گاوصندوق برای نگهداشتن دو کلاشینکف محیطبانان و یک گنجه که هرکدام کنار یک تخت قرار دارند. در قفسهٔ شیشه‌ای انواع کتاب‌ها را می‌توان دید؛ از نهج‌البلاغه و کتاب‌های دینی گرفته تا کتاب راهنمای صحرایی پستانداران ایران هوشنگ ضیایی و راهنمای پرندگان ایران جمشید منصوری! با قفسهٔ کتاب سوئیت به انتها می‌رسد. بنابراین، محیطبان برای هرکار دیگری باید از پاسگاه خارج شود. ساختمان و تجهیزات پاسگاه نشان می‌دهد مدت‌هاست چیزی به آن افزوده نشده،‌ همه‌چیز کهنه است و نیازمند تعمیر،‌ از ماشین محیطبانی تا ساده‌ترین و ارزان‌ترین موارد مانند شیر آب. 

 

حفاظت در تنهایی

«اگر به عقب برگردم، شاید همین نقطه نباشم که الان ایستاده‌ام.» «علی مزرعه‌آباد»، افسر محیط‌دار سوم پارک ملی «کنتال»، ۲۵ سال سابقه کار دارد. سال‌‌های اول عشق و علاقه به طبیعت باعث می‌شد مسائل شغلی چندان آزارش ندهد، اما ۲۵ سال کار کردن با شرایط سخت و حقوق حداقلی به این عشق، کلافگی را هم اضافه کرده است. تعداد محیطبان‌ها محدود و برخی پاسگاه‌ها خالی است. برای پوشش دادن بیشتر عرصه‌های تحت‌مدیریت، مدت‌هاست که مزرعه‌‌آباد به‌تنهایی شیفت می‌‌دهد. دو ماه قبل حوالی هشت شب متخلفان با ماشین به او زدند، به‌واسطهٔ شدت برخورد پرت شد و دست، پا و سرش زخمی شد و آسیب دید. این اتفاق علاوه‌بر برخوردهای نادرستی است که گاه و بیگاه به‌محض دیدن او خارج از منطقه انجام داده‌‌اند.

 

آن روز که مزرعه‌دار را دیدیم، جمعی از کارشناسان محیط زیست منطقه آزاد ارس با هدف بررسی پتانسیل‌های اکوتوریسم همراهمان بودند. مزرعه‌دار امیدوار است راه‌حلی برای مشارکت اهالی روستاهای حاشیهٔ پناهگاه حیات‌وحش و پارک ملی پیدا شود، وگرنه با هفت پاسگاهی که دو تای آنها خالی است و نهایت نیروی هر پاسگاه هم دو نفر است،‌ کاری از پیش نمی‌رود. «باید آموزش داده و فرهنگ‌سازی شود‌‌، تنها با آموزش است که شکارچی به همیار محیط زیست بدل می‌شود یا جامعهٔ محلی با دیدن حیات‌وحش به‌جای تماس با شکارچی‌، شماره محیط زیست را می‌گیرد و به ما اطلاع می‌دهد.»

 

تجهیزات نداریم

«جاوید جابری» یک سال است که به‌عنوان محیطبان پارک ملی «کنتال» مشغول به کار شده‌، او ابتدای راه است. «علاقه به طبیعت داشتم و می‌خواستم در منطقه باشم. ما از ۹۶ هزار هکتار حفاظت می‌کنیم، حدود چهار-پنج پاسگاه فعال با نیروهای محدود داریم که باعث شده برخی از آنها تنها توسط یک نفر اداره شود.»

 

رونق معیشت‌های سازگار با محیط زیست

فکری که جابری به‌دنبال آن است‌، از نظر «فریده نقدی»، سرپرست ادارهٔ محیط زیست منطقه آزاد ارس، همان راه «حفاظت مشارکتی» است. ۸۰ تا ۹۰ درصد منطقه آزاد ارس با مناطق چهارگانه تداخل دارد، یا در کنار و چسبیده و هم‌جوار با آنهاست. همین موضوع سبب شده است به‌لحاظ اکولوژیکی منطقه موقعیت منحصربه‌فردی داشته باشد، هرچند که برای دهه‌ها بخش گردشگر و توریسم طبیعی مغفول مانده بود. «اجرای طرح‌های حفاظت مشارکتی علاوه‌بر مسئولیت‌پذیری جوامع محلی در حفاظت از عرصه‌ها و تنوع زیستی، باعث تنوع‌بخشی به معیشت‌های پایدار و سازگار با محیط زیست و رونق رشته‌های مختلف ‌اکوتوریسم مانند پرنده‌نگری و … می‌شود.»

به‌گفتهٔ نقدی با توجه به هم‌جواری محدودهٔ منطقه آزاد ارس با مناطق تحت‌مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست، می‌توان از مشارکت مردمی برای حفاظت آنها بهره‌ برد. «این موضوع می‌تواند به توسعهٔ طبیعت‌گردی پایدار با آموزش به راهنمایان گردشگری حیات‌‌وحش و کوهستان و … شود که در‌نهایت ما را به هدف اصلی یعنی حفاظت زیستگاه‌ها و تنوع زیستی برساند.»

 

مشاهدهٔ دال و هما در کنتال

«سیامک درفشی» راهنمای پرنده‌نگری در یک روز گشت‌زنی که با او در «کیامکی» داشتیم، بارها تک دال و دستهٔ آنها را به ما نشان داد. یک-دو «هما»ی دیگر دستاورد ما برای مشاهدهٔ پرندگان در این پناهگاه حیات‌وحش بود. بااین‌حال، این پناهگاه حیات‌وحش تنها زیستگاهی برای کل و بز یا دال و هما نیست. «پناهگاه حیات‌وحش کیامکی که در مجاور ارس و جادهٔ مرزی ایران و ارمنستان و آذربایجان قرار گرفته یکی از عرصه‌های مهم طبیعی استان آذربایجان‌شرقی است. این منطقه به‌همراه پارک ملی «کنتال» ۷۰۰ گونه گیاه، ۳۹ گونه پستاندار، ۱۵۰ گونه پرنده، ۴۰ گونه خزنده و دوزیست را در خود جای داده است.» گرچه امکان مشاهدهٔ همهٔ این موارد نیست، اما در یک گشت ساده می‌توان بر فراز دیواره‌های «کنتال» کل‌ها یا بزهای کوهی را دید که شاخ‌هایشان نیم‌دایره‌ای را در آسمان می‌کشند.