فرش ایرانی به‌دلیل طراحی ‌پیچیده، کیفیت بالا و اهمیت فرهنگی خود در کل دنیا شناخته شده است. دربارهٔ ارزشمندی این هنر دستی ایران، جدیدترین اتفاق، لبخندی است که «کریستین رونالدو»، بازیکن سرشناس فوتبال در زمان حضورش در ایران در لحظهٔ دریافت فرش ایرانی به لب داشت که نشان می‌داد خود او هم می‌داند چه هدیهٔ ارزشمندی دریافت کرده است؛ فرشی که یکی از مهمترین صادرات غیرنفتی ایران به‌شمار می‌رود و مشتریان پولداری هم از ایالات متحده، آلمان، ژاپن، امارات و… دارد.

 

در کشور آمار رسمی شاغلان این حوزه حدود دو میلیون نفر اعلام می‌شود که البته دقیق نیست، زیرا شاغلان این حوزه پراکندگی زیادی دارند. حوزهٔ فرش یکی از معدود فرصت‌های اشتغالزایی است که برای راه‌اندازی نیاز به هزینه‌های قابل‌توجه و سرمایه‌گذاری‌های گستردهٔ دولتی و خصوصی ندارد و می‌توان گفت کاملاً مردم‌بنیان است. اما همین چندروز پیش بود که رئیس کمیسیون فرش، هنر و صنایع‌دستی اتاق ایران دربارهٔ کاهش شدید صادرات فرش طی بیش از دو دههٔ اخیر خبر داد و دربارهٔ بیکاری در حال رشد فعالان این حوزه هشدار داد.

«مرتضی حاجی آقامیری» گفته بود: «در دههٔ ۷۰ آمار صادرات دو میلیارد دلار بود (معادل ۴۵درصد صادرات غیرنفتی ایران)، اما در دههٔ ۸۰ به ۹۰۰ میلیون دلار رسید. این روند کاهشی در دههٔ ۹۰ به ۵۰۰ میلیون دلار و از سال ۹۷ به‌بعد با تجدید تحریم‌ها با سقوط شدید به ۵۱ میلیون دلار رسید. این روند کاهشی قطعاً اثرات منفی برای بافندگان داشته است و اگر فکر اساسی برای آن نشود، به بیکاری فعالان این حوزه منجر می‌شود.»

به تأکید او، در این حوزه علاوه‌بر تحریم و پیمان‌سپاری ارزی، بی‌توجهی به ماهیت فرش و اهمیت فرش دستباف برای ایران باعث رقم خوردن چنین وضعیتی شده است و نباید با فرش ‌مانند یک کالای صنعتی برخورد می‌شد.

 

دلیل تقویت حضور جهانی فرش ایرانی

قطعاً تقویت و توسعه حضور فرش ایرانی مزایای مهمی دارد، از جمله اینکه فرش دستباف به‌عنوان نماد کیفیت تولید ایران در جهان شناخته می‌شود و علاوه‌برآن، هنر و فرهنگ ایران را به شهروندان جهانی معرفی می‌کند. از سوی دیگر، اهمیت صنعت فرش فقط مربوط به محافظت از هنری به قدمت قرن‌ها نیست، بلکه توسعهٔ این صنعت می‌تواند بر رشد اقتصادی و کاهش نرخ بیکاری اثرگذار باشد.

بر اساس داده‌های کمیسیون فرش، هنر و صنایع‌دستی اتاق بازرگانی ایران، اشتغالزایی بی‌بدیلی که صنعت فرش برای روستاییان و عشایر به‌‌عنوان شغل مکمل ایجاد می‌کند، موجب ایجاد ارزش‌افزوده در خانواده‌های آنها می‌شود و هیچ اشتغالزایی پایدار دیگری در کشور نمی‌تواند با آن رقابت کند. کم‌توجهی دولت‌ها به حمایت از این محصول استراتژیک در دهه‌های اخیر موجب از دست‌ رفتن بخش قابل‌توجه بازارهای جهانی شده است و طبیعتاً افت در فروش جهانی، موجب رکود در سفارش و تولید خواهد شد و درنتیجه بافندگان آسیب جدی خواهند دید. این در‌حالی‌است که ایجاد یک شغل در صنعت فرش حدود شش ‌درصد هزینه‌های ایجاد شغل در صنعت اتومبیل است و علاوه‌براین، اشتغالزایی در صنعت فرش نیاز به سرمایه‌گذاری گسترده دولتی هم ندارد. درواقع، اشتغالی مردم‌بنیان است که با کاهش خریدار داخلی به‌دلیل کاهش توان اقتصادی مردم و هم افت خریداران خارجی به‌دلایل مختلف مواجه شده است.

 

عوامل عقب راندن فرش ایرانی

کارشناسان معتقدند کاهش ارزش صادرات فرش ایرانی تحت‌تأثیر ترکیبی از عوامل مختلف است. تحریم‌های اقتصادی یکی از این عوامل است که توانایی ایران را برای مشارکت در تجارت بین‌المللی و معاملات مالی محدود کرده و بر صادرات فرش ایرانی هم اثر گذاشته است. دومین عامل بی‌ثباتی‌های سیاسی به‌همراه نبود یا اجرا نشدن برنامه‌ریزی‌ها در این حوزه است که باعث شده زنجیرهٔ تأمین مختل شود و درنتیجه خریداران هم علاقهٔ کمتری برای معامله با تجار ایرانی داشته باشند. ورود فرش‌ با شکل و شمایل مشابه اما ارزان‌تر و تولید آسان‌تر هم، رقیبی جدی برای فرش ایران در سطح جهانی رقم زده است. تغییر ذائقه در بازار مصرف را هم نباید فراموش کرد، اینکه تغییر سبک زندگی و گرایش به طراحی‌ داخلی مدرن هم ممکن است منجر به کاهش جمعیت خریداری فرش‌های سنتی ایران شده باشد. تورم، افزایش هزینه‌های تولید و مسائل کارگری هم این حوزه را تحت‌تأثیر قرار داده است. علاوه‌براین، در حال حاضر چند کشور در صنعت تولید فرش جهانی رقابت مطرحی با ایران دارند، از جمله ترکیه که دو منطقهٔ استانبول و آناتولی آنها به طراحی و تولید فرش‌های منحصربه‌فرد و باکیفیت مشهور هستند و به‌طور مستقیم با فرش‌های ایرانی رقابت می‌کنند. هندی‌ها هم در بافت فرش سنتی سابقهٔ دیرینه‌ای دارد و یکی از بزرگترین صادرکنندگان فرش دستباف در جهان است. فرش‌های هندی به‌خاطر طرح‌های پیچیده و رنگ‌های زنده‌شان معروف هستند و یکی دیگر از رقبای جدی ایران در جهان‌اند. چین هم طیف وسیعی از فرش‌های دستباف و ماشینی بازار فرش جهان را تولید می‌کند. فرش‌هایی که به‌دلیل مقرون‌به‌صرفه بودن و سبک‌های متنوع خود شناخته می‌شوند و بازار ارزان‌تری را نسبت به فرش ایران در جهان ایجاد کرده‌اند. پاکستان و افغانستان هم دو همسایهٔ شرقی ایران هستند که در تولید فرش‌های دستباف شهرت دارند. قالی‌های افغانستان، به‌ویژه آنهایی که در مناطق هرات و کابل بافته می‌شود، رقیب فرش‌های ایرانی هستند. علاوه‌بر کشورهای آسیایی، مراکشی‌ها هم یک رقیب جدی برای فرش ایرانی هستند؛ آنها سبک‌ها، طرح‌ها و قیمت‌های متنوعی را ارائه می‌کنند که بخش‌های مختلف بازار را پوشش می‌دهد.

 

امیدوار باشیم؟

با وجود تمام مشکلاتی که مطرح شد و البته سبک زندگی مدرن و طراحی‌های داخلی جدید که منجر به تغییر در رفتار و تقاضای مصرف‌کنندگان شده، اما هنر فرش ایران در طول زمان انعطاف‌پذیری و سازگاری خود را با این تغییرات حفظ کرده است. علاوه‌براین، فرش و قالی ایران ریشه در میراث فرهنگی بسیاری از کشورها از جمله ایران دارد و به‌عنوان صنایع‌دستی باارزش هنری همچنان مورد توجه کلکسیونرها، طراحان داخلی و مصرف‌کنندگانی است که به اصالت و سنت اهمیت می‌دهند. فرش‌های دستباف با کیفیت بالا اغلب به‌عنوان یک کالای لوکس و تجملاتی اعتبارشان را حفظ کرده‌اند و بازار خاص خود را دارند. طی دهه‌های اخیر هم بافندگان و تولیدکنندگان فرش نشان داده‌اند که نسبت به نوآوری، تطبیق طرح‌ها با سلیقه‌های معاصر و بازارها و کانال‌های توزیع جدید تمایل بیشتری دارند و مطابق با آنها تغییرات خود را لحاظ کرده‌اند.

 

این امیدواری را «محمدرضا زارع»، سرپرست مرکز ملی فرش و صنایع خلاق ایران هم تأیید می‌کند و در توضیح بیشتر به «پیام ما» می‌گوید: «اقدامات حمایتی دولت سیزدهم از تولید‌کنندگان فرش دستباف ایران باعث شده است جمع تولید فرش دستباف افزایش پیدا کند. این آمار در سال ۱۳۹۹ به میزان دو میلیون و ۲۶۵ هزار مترمربع بوده، در ۱۴۰۱ به سه میلیون و ۵۷۰ هزار مترمربع رسید و پیش‌بینی می‌شود در پایان ۱۴۰۲ این عدد به نزدیک چهار میلیون مترمربع برسد که خود نویدی برای بازگشت روزهای خوب فرش دستباف ایرانی در عرصهٔ جهانی است.»

 

او در پاسخ به این سؤال که چرا صنعت فرش ایران در حوزهٔ صادرات با چنین چالشی مواجه شد، بیان می‌کند: «بررسی آمار صادرات فرش دستباف نشان می‌دهد از دههٔ ۱۳۸۰ و به‌طور خاص از ۱۳۸۱ تا ۱۳۹۱ صادرات فرش دستباف بین ۴۵۰ تا ۵۵۰ میلیون‌ دلار در نوسان بوده است و اوضاع نسبتاً مطلوبی را در این حوزه شاهد بودیم. از ۱۳۹۱ و با شروع دور اول تحریم‌ها، فرش دستباف در زمره کالاهای تحریمی خاص از سوی بزرگترین خریدارش، یعنی کشور متخاصم آمریکا قرار گرفت که بی‌تردید اثرات آن در سال‌های ۹۱ تا ۹۴ مشهود بوده است و عدد صادرات به ۲۹۰ میلیون‌ دلار کاهش پیدا کرد. در این دوره فرش دستباف ایرانی از طریق کشورهای دوم مانند آلمان و امارات متحده که نقش واسطه برای ارسال فرش‌ها ایرانی ایفا می‌کردند، به آمریکا صادر می‌شد؛ اما از بهمن ۱۳۹۶ با شروع دور جدید تحریم‌ها کاهش بیشتر از دور اول رقم خورد. تفاوت این تحریم با دور اول این بود که در دور دوم هرگونه ارسال فرش دستباف از ایران یا با مبدأ ایران ممنوع شد که این اتفاق باعث کاهشی بیشتر از دور اول تحریم‌ها شد و شاهد افول این عدد به زیر ۲۰۰ میلیون دلار بودیم.‌»

البته به‌گفتهٔ زارع، فارغ از موضوعات مطرح‌شده دربارهٔ تحریم فرش دستباف ایرانی، مواردی نیز در داخل کشور باعث رکود این بازار شده که از مهمترین این موارد می‌‌توان به پیمان‌سپاری ارزی، ورود موقت فرش دستباف، شناسنامه‌ نداشتن فرش دستباف ایرانی، بالا رفتن قیمت مواد اولیه و گسترش تولید فرش ماشینی و تغییر ذائقه در مردم اشاره کرد.

 

او ادامه می‌دهد: «اقدام پیمان‌سپاری ارزی در ۱۳۹۸، باعث افت شدید در حوزهٔ صادرات فرش دستباف شد، به‌طوری‌که رقم صادرات از سال ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۸ از ۲۴۰ میلیون دلار به ۷۹ میلیون دلار رسید و قطعاً کم‌اظهاری هم در این کاهش عدد نقش مهمی داشته است. این موضوع با پیگیری وزیر صنعت، معدن و تجارت، دکتر علی‌آبادی و طی نامه‌ای به وزیر اقتصاد و امور دارایی و رئیس‌کل بانک مرکزی نسبت به لغو پیمان‌سپاری ارزی و کاهش آن به قیمت مواد اولیه (۱۰ تا ۲۰ درصد کل فرش) در حال انجام مراحل نهایی اجرایی است و امیدواریم به‌زودی شاهد افزایش رقم صادرات فرش دستباف با توجه به لغو این موضوع باشیم.»‌

سرپرست مرکز ملی فرش و صنایع خلاق ایران دربارهٔ آمارهای صادراتی فرش ایرانی طی چند سال اخیر هم بیان می‌کند: «صادرات وزنی فرش دستباف در ۱۳۹۹ معادل ۹.۳ هزار تن و در ۱۴۰۰ معادل ۳.۴ هزار تن بوده و این نشانه افزایش وزنی صادرات است که البته به دلیل کم اظهاری رقم صادرات رو به نزول است.»

 

***

مسئولان اهمیت توسعهٔ صنعت فرش در ارزآوری، اشتغال و حتی رشد صنعت توریسم را درک و تلاش می‌کنند تا با رفع موانع تولید و صادرات کمک کنند فرش ایرانی به‌جایگاه تاریخی خود بازگردد. البته ایران برای تقویت فرش ایرانی در بازار جهانی می‌تواند اقدامات دیگری هم در نظر بگیرد که سایر کشورها نیز برای ارتقای صنعت فرش خود انجام داده‌اند؛ از جمله بازاریابی و تبلیغات (به‌ویژه بازاریابی دیجیتال)، کنترل کیفیت و استانداردها و دریافت گواهینامه‌هایی برای مدیریت کیفیت و پایداری محیط زیست، افزایش حمایت‌های دولتی و تأمین مالی برنامه‌های توسعهٔ مهارت و … . حفاظت از مالکیت معنوی فرش نیز ضروری است، چون می‌تواند از تکثیر غیرمجاز از سوی سایر کشورها جلوگیری و از منحصربه‌فرد بودن فرش ایرانی محافظت کند. در این باره کشوری مثل ترکیه سازمان‌های اختصاصی برای تبلیغ فرش‌های خود در سطح جهانی ایجاد کرده و در هند هم نشانه‌های جغرافیایی برای محافظت از اصالت محصولات خود رقم خورده است. برخی کشورها هم در برنامه‌های آموزشی تمرکز کرده‌اند تا تکنیک‌های بافندگی سنتی و ارتقای مهارت‌های صنعتگران خود را رقم بزنند که اجرای چنین برنامه‌هایی در ایران می‌تواند منجر به بازگشت جایگاه جهانی این کالای استراتژیک ایرانی شود.