آتش‌سوزی شهر رم در سال ۶۴ میلادی که ۱۰ روز متوالی ادامه یافت، «کولوسئوم» بزرگترین آمفی‌تئاتر جهان در تمام دوران‌ها در سال ۲۱۷ میلادی، قصر سلطنتی مادرید در سال ۱۷۳۴ که به‌طور کامل ویران شد، برج‌ ضدهوایی «فریدریش تامس» در برلین آلمان در سال ۱۹۴۵که از آن به بزرگترین فاجعهٔ هنری تاریخ امروزی بعد از تخریب دژ سلطنتی مادرید یاد می‌شود، تماشاخانهٔ بزرگ «لا فنیچه» در شهر ونیز ایتالیا در سال ۱۸۳۶، موزهٔ ملی برزیل در سال ۲۰۱۸ که بیشتر اشیایی را که علم، تاریخ و فرهنگ برزیل و جهان را به تصویر می‌کشیدند، ازبین برد، آتش‌سوزی سال ۱۹۲۵ موزهٔ مشهور «مادام توسو» در لندن، آتش‌سوزی سال ۱۹۴۳ کتابخانهٔ ملی پرو، «سنپترزبورگ» روسیه در سال ۱۸۳۷، کاخ «سنت جیمز» در لندن در سال ۱۸۰۹ میلادی، مجموعه‌کاخ‌های «کریستینسبورگ» در دانمارک در سال ۱۷۹۴، «اوتِل دیویِ پاریس» قدیمی‌ترین بیمارستان فعال در سال ۱۷۷۲ در جهان، مسجد جامع ساری، بازار جهانی تبریز، ضلع شمال‌غربی میدان حسن‌آباد، مسجد جامع قزوین، بازار کفاش‌های تهران، کاروانسرا و سرای ملاحسین بازارکهنهٔ قم و بسیاری حوادث دیگر فقط بخشی از تجربه‌هایی است که بناهای تاریخی در این حوزه تجربه کرده‌اند. با توجه به تکرار این تجربه‌هاست که طرح پژوهشی «حفاظت از بناهای تاریخی در برابر آتش» و انتشار کتابی با عنوان «طرح راهنمای حفاظت از بناهای تاریخی در برابر آتش» از سوی پژوهشکدهٔ ابنیه و بافت‌های فرهنگی-تاریخی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری انجام شد؛ پژوهشی که «مهناز اشرفی»، مجری طرح و عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه آن را به ثمر نشانده است. او در گفت‌وگو با «پیام ما» دربارهٔ ضرورت این پژوهش توضیح داده است.

 

ضرورت پیشگیری از آتش‌سوزی

چهار سال پیش بود که پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری با توجه به تجربهٔ آتش‌سوزی در مسجد جامع ساری، بازار تبریز، ساختمان پلاسکو و بازار قم، نخستین نشست تخصصی «بناهای تاریخی و خطر آتش‌سوزی» را برگزار کرد و حالا کتابی به‌عنوان راهنمای حفاظت از بناهای تاریخی در برابر آتش منتشر شده است. مجری طرح راهنمای حفاظت از بناهای تاریخی در برابر آتش و عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه دربارهٔ دلایل اهمیت این موضوع به «پیام ما» می‌گوید: «میراث فرهنگی و بناهای تاریخی آثاری هستند که درصورت تخریب و آسیب بیش از حد، برگشت‌پذیر نیستند و بنابراین، وظیفهٔ ما حفاظت از آنهاست. یکسری از حوادث طبیعی و غیرطبیعی یا همان عوامل انسانی می‌تواند به میراث فرهنگی و بناهای تاریخی آسیب بزند و به همین دلیل تا جایی که ممکن است باید از این حوادث پیشگیری یا آنها را پیش‌بینی کنیم تا عواقبشان را کاهش و تغییر دهیم. در این میان بحران‌هایی چون سیل، زلزله یا طوفان، آتش‌سوزی از مواردی است که پیش‌بینی یا پیشگیری از آن راحت‌تر است.»

مهناز اشرفی تأکید می‌کند که در وهلهٔ اول جان انسان‌ها مهم است،‌ اما دربارهٔ بناهای تاریخی و میراثی نجات بناها به همان اندازه اهمیت دارد؛ در بناهای دیگر شاید بعد از تخریب بتوانید عیناً آن را بسازید، اما بنای تاریخی قابل ارزش‌گذاری نیست و با از دست رفتن دیگر قابل برگشت نیست.

او از سوی دیگر او معتقد است اهمیت آتش‌سوزی نسبت به بحران‌های دیگر بیشتر است؛ زیرا آتش‌سوزی اتفاقی است که هم‌زمان با مخاطره‌های دیگر چون سیل یا زلزله هم احتمال بروز دارد.

 

داده‌های پژوهش

مهناز اشرفی، مجری طرح راهنمای حفاظت از بناهای تاریخی در برابر آتش و عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه، از سه سال پیش تا کنون موضوع آتش‌سوزی در بناهای تاریخی را در دستورکار قرار داده است: «آتش‌سوزی کمتر مورد توجه بود و نیاز بود که تحقیقات بیشتری دربارهٔ آن انجام شود. در این پژوهش، ابتدا پیشینهٔ آتش‌سوزی در بناهای تاریخی چه در ایران و چه در جهان بررسی شده است، دلایل و علل آتش‌سوزی از بررسی این پیشینه به‌دست آمد که چه عواملی بیشتر تکرار شدند. بعد از آن سعی شد ببینیم چه تجارب و سنت‌های بومی در مواجهه با آتش‌سوزی در ایران و کشورهای دیگر وجود داشته است، منشورهای تاریخی مرتبط و ضوابط و قوانین مربوط به آتش‌سوزی در کشورهای مختلف در کنار دستورالعمل‌های محدودی که در ایران وجود دارد بررسی شد. همچنین، پرسش‌نامه‌هایی بین صاحب‌نظران متخصص میراث، مدیران پایگاه و متخصصان خدمات ایمنی و آتش‌نشانی توزیع شد و درنهایت سعی کردیم به یک راهنمای مناسب حفاظت برسیم و فصل پنجم پژوهش همین راهنماست که بیشتر اصول و استراتژی حفاظت را مطرح می‌کند.»

اشرفی تأکید می‌کند این اصول و استراتژی در بناهای تاریخی و میراثی با با یک بنای عام و غیرمیراثی متفاوت است و بر اساس آن‌ها می‌توانیم به این نتیجه برسیم که چه آمادگی‌هایی داشته باشیم، چه عواملی را کاهش دهیم، عوامل خطرساز و خطرآفرین که ممکن است منجر به آتش‌سوزی شود و اقداماتی که برای اطفای حریق برای تخلیه و نجات در زمان حریق می‌شود، در نظر گرفت را بشناسیم. 

 

مهمترین دلایل آتش‌سوزی

پژوهشی که اشرفی آن را انجام داده است،‌ نشان می‌دهد در ایران با وجود تکرار آتش‌سوزی در میراث فرهنگی و بناهای تاریخی، آمار خیلی دقیقی وجود ندارد و یک بانک اطلاعاتی دربارهٔ آتش‌سوزی‌ها نه در میراث‌فرهنگی و نه در سازمان آتش‌نشانی موجود نیست، درحالی‌که در کشورهای دیگر این آمار طبقه‌بندی‌شده وجود دارد و ازاین‌رو، نمی‌توان یک مقایسهٔ واقع‌گرایانه حتی بین ایران و جهان داشت.

این پژوهشگر اما براساس پیشینهٔ گردآوری‌شده در پژوهش خود، مهمترین مشکلی را که به آتش‌سوزی منجر شده است، در چه در ایران و چه در جهان، اختلال سیستم‌های الکتریکی و برقی می‌داند و توضیح می‌دهد: «بناهای تاریخی در گذشته سیستم‌های الکتریکی نداشته‌اند و به فراخور زمان، تغییر نیاز و تغییر کاربری، سیستم الکتریکی به آنها اضافه شده است و حتی به‌مرور زمان سیستم‌های بیشتری به آنها تحمیل شده است. همین موضوع موجب شده است سیستم الکترونیکی که از قبل پیش‌بینی نشده و با بنا و مصالح هم سازگاری ندارد، به‌مرور زمان مستهلک شود و ازآنجاکه به آنها توجهی هم نشده است، با کوچکترین اختلال دچار مشکل بزرگی شوند. درنتیجه مهمترین عامل آتش‌سوزی چه در بناهای داخلی و چه در بناهای خارجی این اتصال‌های الکتریکی اختلال سیستم‌های معیوب و قدیمی الکتریکی است.»

به گفتهٔ او،‌ تعمیرات و مرمت‌های اشتباه یا با اقدامات گرمازا (مانند جوشکاری)، مواد انبارشدهٔ قابل اشتعال در بنا، ازدحام و تراکم، نبود سیستم‌های کنترل و پیشگیری هم در بسیاری از بناهای تاریخی یا وجود نداشته یا ناقص عمل کرده است، از دیگر مشکلاتی است که منجر به آتش‌سوزی شده است.

 بنابر پژوهش که اشرفی به آن اشاره می‌کند، بیشترین آتش‌سوزی اتفاق‌افتاده، در بازارهای تاریخی است که نتیجهٔ ازدحام و تراکم ساختمانی و جمعیتی بوده و آسیب را بیشتر کرده است.

 

تجربه‌های میراثی به کمک می‌آیند

مرداد امسال پژوهشکدهٔ سوانح طبیعی به‌بهانهٔ روز ملی تشکل‌های و مشارکت‌های اجتماعی، نشست تخصصی میراث فرهنگی ناملموس و مسئولیت اجتماعی در مواجهه با حوادث و سوانح را برگزار کرد؛ موضوعی که دربارهٔ آتش‌سوزی به‌عنوان یک بحران و حادثه هم قابل بررسی است. بااین‌حال ازآنجاکه بانک اطلاعاتی کامل و یکپارچه‌ای در این باره وجود ندارد، چندان نمی‌توان از دانش میراثی در این باره بهره برد.

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه، این موضوع را مطرح می‌کند و توضیح می‌دهد: «ما در این پژوهش تجارب را بررسی کردیم، اما کمتر نکته‌ای دربارهٔ تجارب منتشر شده است و این مسئله نیاز به تحقیقات بیشتر دارد و زمان‌بری است. اما یک نکتهٔ کلی وجود دارد و آن اینکه در زمان حادثه مهمترین کار خاموش کردن آتش‌ است. مردمان گذشته سعی می‌کردند از روش‌های مختلف برای دسترسی به منابع آب بهره بگیرند. مثلاً ژاپن، سیستم جالبی داشته است به‌طوری‌که منابع ذخیرهٔ آبی داشتند که به‌صورت ثقلی از بالادست به پایین‌دست هدایت می‌شده و این منابع آبی برای نیازهای مختلف استفاده می‌شده است. مردم شیوهٔ استفاده از آن را می‌دانستند و به همین دلیل به‌محض وقوع آتش‌سوزی آن را برای اطفای حریق هدایت می‌کردند.»

 

اشرفی در این تجربه، مشارکت مردم و حضور مردم را مهم می‌داند و می‌افزاید: «این مشارکت را این روزها کمتر می‌بینیم که البته می‌توان با آموزش آن را احیا کرد. همچنین، استفاده از منابع در دسترس سرزمینی چون آب‌انبارها، قنات‌ها و… که می‌تواند در زمان اطفای حریق به کمک بیاید هم نکتهٔ مهمی است. در یک تجربهٔ عینی، وقتی کلیسای نوتردام پاریس دچار آتش‌سوزی شده بود، با پمپاژ آب رودخانه توانستند آتش را سریع خاموش کنند و فقط سقف کلیسا خسارت دید؛ در‌حالی‌که اگر آب نمی‌رسید شاید تمام کلیسا تخریب می‌شد. حتی در تجربه‌های ایرانی، قبلاً در بازار نگهبان‌هایی بودند که حوادث از جمله آتش‌سوزی را اطلاع می‌دادند، امروز نه‌تنها این نگهبانان را نداریم که بسیاری از بناهای تاریخی ما سیستم اعلان حریق هم ندارند.»

 

او معتقد است موضوع حفاظت از آثار تاریخی در برابر آتش‌سوزی جدی است و انتظار می‌رود نه‌تنها میراث‌فرهنگی که آتش‌نشانی نیز بیشتر به این موضوع توجه کنند: «مشارکت و تلاش‌هایی صورت گرفته و مثلا آتش‌نشانی واحدی به نام میراث فرهنگی دارد و کتابچه‌ای در این باره تدوین کرده است، اما فکر می‌کنم باید در قالب یک کار مشترک بانک اطلاعات دقیقی تشکیل داد و همهٔ بناها رصد شود. با توجه به ضرورت نیاز به همکاری بیشتری بین دو نهاد وجود دارد، زیرا بناهای تاریخی بسیاری ارزشمند هستند و همه باید برای حفظ این سرمایه ملی مشارکت کنند.»

**

طرح راهنمای حفاظت از بناهای تاریخی در برابر آتش با هدف تهیهٔ کتابچهٔ راهنمای حفاظت بنای تاریخی در برابر آتش‌سوزی در پژوهشکدهٔ ابنیه و بافت‌های فرهنگی-تاریخی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری انجام شده است. این کتابچه می‌تواند از وقوع آتش‌سوزی پیشگیری یا درصورت حادثه، آمادگی لازم را برای کنترل هرچه سریع‌تر آتش و کاهش خسارت‌ها فراهم کند. روش تحقیق در این طرح کیفی است و با بررسی تعداد قابل‌توجهی از مقالات و گزارش‌های تحقیقاتی، منشورهای حفاظتی و دستورالعمل‌های تدوین‌شده و سایر اسناد مرتبط به بررسی و تحلیل مفاهیم، ضرورت‌ها، مسائل و چالش‌ها پرداخته است.