چرا گفت‌وگوی خانواده‌ها کم شده است؟

دلایل مختلفی برای کاهش گفت‌وگو بین خانواده‌ها وجود دارد که البته به گفته الستی این یک مسیله شهودی هم است چون افراد مختلف آن را در خانواده‌های خودشان هم مشاهده می‌کنند. این جامعه‌شناس درباره این دلایل هم بیان می‌کند: «انسان موجود ضعیفی در طبیعت بوده و به دلیل همین ضعف ناچار به ابزارسازی و تکنولوژی‌سازی شده است. اما همان تجهیزاتی که اکنون ساخته و در اختیار دارد موجب شده است تنبل‌تر هم بشود. حالا همه چیز با تکنولوژی پیش‌ می‌رود و حتی تامین کالاهای مورد افراد هم از طریق همین تکنولوژی در حال انجام است، وضعیتی که اضافه وزن هم برای جامعه به همراه داشته است.»

او با بیان اینکه این اتفاق برای ارتباطات بین انسانی هم رخ داده است و همین تنبلی را شاهد هستیم، ادامه می‌دهد: «انسان‌ها به طور طبیعی در مسیر رشد و تکامل خود باید نوعی رابطه داشته باشند که گفت‌وگوی خانوادگی یکی از آن‌هاست. ارتباط بین اعضای خانواده‌ها رشد تکامل فردی و بهبوددهندهٔ فضای خانواده است، اما با افزایش تکنولوژی دیگر سعی نمی‌کنیم که این ارتباط شکل بگیرد. چون افراد برای اینکه بتوانند رابطه خوبی با هم داشته باشند باید زحمت و سختی بکشند. همانطور که ما به خاطر تکنولوژی تنبل شده‌ایم دیگر حال و حوصله این صرف وقت و انرژی برای ارتباط با اعضای خانواده هم وجود ندارد.»

به گفته الستی، افراد برای اینکه روابط اجتماعی اصلاح‌شده و سعادتمند داشته باشند باید برای این رابطه انرژی، سرمایه و وقت بگذارند. 

یکی از بخش‌های تکنولوژی افزایش استفاده از شبکه‌های اجتماعی و تجهیزات الکترونیکی است که باعث وابستگی افراد هم شده است. الستی هم این نکته را تایید می‌کند و این وابستگی را اعتیاد به صفحه (Screen addiction) می‌نامد: «همه ما ساعات قابل‌توجهی از وقت خود را صرف نگاه کردن به صفحه می‌کنیم. حتی در مراسم و مهمانی‌ها هم شاهد این مسئله هستیم. در‌این‌باره حتی از چند سال پیش پویشی داشتیم که شب یلدا را بهانه‌ای قرار دادند برای فاصله از موبایل و گوشی‌های همراه. روانشناسان جدید هم این وضعیت را اعتیاد‌آور می‌دانند و توصیه این است که هر فرد در طول هفته 24 تا 48 ساعت به صفحه نگاه نکند.»

او درباره اینکه اعتیاد به صفحه و حضور در شبکه‌های اجتماعی چه ارتباطی به گفت‌وگوهای خانوادگی دارد، توضیح می‌دهد: «افرادی که در شبکه اجتماعی فعالیت می‌کنند عمدتا با گروه همسالان و نسل خودشان ارتباط دارند. این در حالی است که در میان اعضای یک خانواده از سنین کم تا میانسال و پیر هم وجود دارد، اما به دلیل شکل گرفتن این نوع از ارتباط با هم‌نسلان، گفت‌وگوی خانوادگی -یعنی این که همه سنین با هم ارتباط برقرار کنند- کار دشواری می‌شود. شبکه‌های اجتماعی موجب شده است که این ارتباط همسالانه شکل بگیرد و گفت‌وگوی خانوادگی کمتر شود.»

الستی دربارهٔ نوع تعامل انسان‌ها با تجهیزات «سرد و گرم» هم توضیح می‌دهد: «به‌عنوان مثال زمانی که افراد رادیو گوش می‌دهند به راحتی کارهای دیگری هم انجام می‌دهند، مثلا کار خانه یا رانندگی و… اصطلاحا می‌گویند که رادیو یک وسیله گرم است چون انسان‌ها نیاز ندارند که مشارکت زیادی با آن داشته باشند و از کار خود بمانند، اما وسایلی مثل تلویزیون و گوشی همراه به افراد اجازه نمی‌دهد که کار دیگری انجام دهند و مشارکت زیادی می‌طلبد. به همین دلیل به آنها وسایل سرد می‌گویند. این وسایل سرد سرد توجه ما را به خود جلب می‌کنند و ما را از روابط اجتماعی بازمی‌دارند. »

کارگروهی نداریم و گفت‌وگو شکل نمی‌گیرد

الستی درباره اینکه آیا شب یلدا می‌تواند این گفت‌وگوهای خانوادگی را تقویت کند، بیان می‌کند: «در این مناسب‌های آیینی از جمله شب یلدا پیشنهاد می‌شود که اعضای خانواده دور هم جمع شوند، گفت‌وگو کنند و ارتباط خانوادگی برقرار شود. این مسئله می‌تواند درمان یا چاره‌ای باشد بر مسئلهٔ ارتباط اجتماعی ضعیفی که اکنون ایجاد شده یا در حال تشدید شدن است و به نوعی شاهد یک نوع گسست روابط خانوادگی هستیم. توجه به شب یلدا یک تلاش برای کاهش این گسست و تقویت این گفت‌وگوی خانوادگی است. حتی کسانی هم که عنوان روز ترویج فرهنگ میهمانی و پیوند با خویشان را به شب یلدا اضافه کردند، دقیقا به این نکته توجه کردند که در نظام خانوادگی به دلیل غلبه شبکه‌های اجتماعی و اعتیاد به صفحه توجه بچه‌ها به بزرگترها کمتر شده است. آنها سعی کرده‌اند با این نامگذاری شب یلدا را به شبی تبدیل کنند که این مشکلات تا حدودی مرتفع شود، اما اینکه چنین اقدامات یا تدابیری قاطعانه می‌تواند موفق باشد یا اثر داشته باشد، باید منتظر گذشت زمان بود.»

این جامعه‌‌شناس درباره اینکه آیا به دلیل غلبه تکنولوژی می‌توان به اصلاح روابط خانوادگی امیدوار بود، تاکید می‌کند: «باید بپذیریم که ارتباط در خانواده‌ها کم شده اما اینکه تصور کنیم نمی‌توان برای آن کاری کرد، هنوز معلوم نیست. باید تلاش کنیم و در نهایت نتیجه آن را ببینیم. البته درباره اینکه چطور می‌توان این شرایط را تغییر داد، فقط شاهد همین تلاش‌ها و توصیه‌های کارشناسان هستیم، اما هنوز پژوهشی انجام نشده یا منتشر نشده که میزان موفقیت این برنامه‌ها یا مراسم آیینی مثل شب یلدا یا نوروز در کاهش گسست‌ها و گفت‌وگوی خانوادگی چقدر بوده یا اصلا اثربخشی داشته است.»

الستی در پاسخ به این سوال که آیا به عنوان جامعه‌شناس تمرکز بر این مراسم آیینی را مناسب برای این آسیب‌ها در روابط خانوادگی می‌داند، توضیح می‌دهد: «ما برای اینکه بتوانیم فرهنگ گفت‌وگو بین اعضای خانواده را ارتقا دهیم، باید نمونه‌هایی از افرادی که ارتباط نزدیک با همدیگر بدون تکنولوژی را داشته‌ باشند را در دست داشته باشیم، اما موضوع مهم اینجاست که ما این ارتباط گرفتن را حتی به کودکان هم آموزش نمی‌دهیم. به‌عنوان مثال کودک تا پیش از هفت سالگی مفهوم «من» را می‌داند، اما در مدارس زمانی که این «من» را به «ما» تبدیل می‌کند، به نوعی سرکوب می‌شود. دلیل این تغییر بیدار شدن غریزه جمعی و اجتماعی است و این بهترین فرصت است که در مدارس این مسئله تقویت شود و کارگروهی شکل بگیرد.»

او ادامه می‌دهد: «در مدارس شرایط به گونه‌ای است که هر گونه کار گروهی تحت عنوان تقلب سرکوب می‌شود و حتی در امتیازدهی به افراد هم در برخی کارهای گروهی مثل روزنامه‌دیواری، نمرات به صورت تک‌تک در نظر گرفته می‌شود. کارگروهی شکلی از گفت‌وگوست که سرکوب می‌شود و چطور می‌توان انتظار داشت که این گفت‌وگو در خانواده‌ها بین این نسل و سایر اعضای خانواده شکل بگیرد. بچه‌ها در کجا می‌توانند گفت‌وگو را تجربه کنند وقتی همیشه به صورت انفرادی در نظر گرفته می‌شوند؟ به همین دلیل می‌توان یک امیدواری کوچک داشت که شب یلدا و دورهمی بتواند یک تلاش کوچک برای برقراری این ارتباط باشد.»

***

تقویت گفت‌وگوهای اعضای خانواده به مناسبت شب یلدا از این زاویه اهمیت دارد که گفت‌وگوی بین نسلی و گفت‌وگوی جوانان به شدت کاهش یافته است. معاونت زنان ریاست جمهوری در دولت گذشته اعلام کرده بود بر اساس یافته‌های یک پژوهش گفت‌وگوی اعضای خانواده ایرانی از ۱۰ ساعت به ۲۰ دقیقه رسیده است. اکنون شاید وقت آن رسیده که در پی پیدا کردن راه‌ها و بهانه‌هایی نو برای تقویت فرهنگ «گفت‌وگو»  باشیم. 

نور ز خورشید جوی

آیین‌های یلدایی

آیین‌های ایرانی مبتنی بر اخلاق محیط زیستی بوده‌اند