«اسباب‌بازی یک رسانه است و فقط یک شیء نیست؛ چراکه تأثیرات گسترده‌ای در دنیا داشته.» این جملات را «آزاده بیات»، طراح و پژوهشگر حوزهٔ بازی و اسباب‌بازی، گفت و در ادامه دربارهٔ تاریخچهٔ شکل‌گیری این صنعت توضیح داد: «در تاریخ ایران اسباب‌بازی بیشتر به‌صورت صنایع‌دستی تولید می‌شده؛ زیرا بازی‌ها در مراسم‌های مختلف و روابط اجتماعی و… دخیل بوده‌اند.»

به گفتهٔ او، به همین دلیل سازنده‌ها نیز سازنده‌هایی نبودند که نقش اجتماعی بزرگی داشته باشند و اغلب «پدرومادرها» بوده‌اند: «اما همچنان نمی‌توان یک خط سیر صنعتی برای آن تعریف کرد و این صنعت از دل فرهنگ بومی برآمده است.»

 

نبود آمار دقیق، چالش اصلی

دفتر مطالعات فرهنگ و آموزش مرکز پژوهش‌های مجلس به‌تازگی در گزارشی با عنوان «واکاوی چالش‌های صنعت اسباب‌بازی و ارائه راهکارهای تقنینی» آورده است حجم بازار جهانی اسباب‌بازی از ۹۰.۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۷ به ۱۰۷.۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ رسیده که نشان‌دهندهٔ نرخ رشد مرکب سالانهٔ ۳.۵ درصدی طی بازهٔ زمانی یادشده است. اما در سطح داخلی، متأسفانه آمار و اطلاعات شفاف و جامعی از وضعیت بازار اسباب‌بازی در دسترس نیست و بررسی آمارهای اندک حاصل از تخمین‌های صورت‌گرفته، مغایرت‌ها و کمبودهای اطلاعاتی پرشماری را نمایان می‌کند.

 

در بخش دیگری از این گزارش دربارهٔ «کاستی‌های جدی در نظام آماری و مدیریت دانش» گفته شده که یکی از لوازم سیاستگذاری کارآمد و طراحی نقشهٔ راه برای ارتقای صنعت اسباب‌بازی، در دست داشتن اطلاعات توصیفی و تحلیلی از وضعیت کنونی و روندهای پی‌آیند است. از سوی ‌دیگر، گردش اطلاعات در حوزهٔ اسباب‌بازی اغلب به‌طور محفلی و توأم با برداشت‌های شخصی و تجارب فردی است. «نبود مراجع داده و اطلاعات»، «حجم اندک پژوهش‌های انجام‌شده»، «ضعف اطلاع‌رسانی» و «کمبود بسترها و رویدادهای هم‌اندیشی»، از مهمترین دلایل شکل‌گیری این مشکل محسوب می‌شوند.

«محمدحسین نخ‌چی»، دبیر کارگروه اسباب‌بازی ستاد توسعهٔ فناوری‌های فرهنگی نرم، هم به این موضوع به‌عنوان یکی از چالش‌ها اشاره کرد و گفت: «به‌دلیل فقدان آمارها و تحلیل اشتباه از آمارها و اطلاعات، حجم بازار اسباب‌بازی در ایران را حدود یک میلیارد و صد میلیون دلار تخمین زده‌اند. بنابراین، مبتنی‌بر آن، سازمان مبارزه با قاچاق می‌گوید واردات به اضافه و تولید منهای آنچه که مصرف می‌شود، قاچاق است. برای همین است که عدد قاچاق عدد بزرگی عنوان می‌شود، درحالی‌که دربارهٔ منبع این اطلاعات هم آمار دقیقی وجود ندارد.»

حجم تولید چطور تخمین زده می‌شود؟ این فعال حوزهٔ اسباب‌بازی در این‌ باره توضیح داد: «دربارهٔ این موضوع هم آمار دقیقی در دست نیست و تولیدکنندگان به‌دلیل بحث‌های مالیاتی، تولید واقعی خود را اعلام نمی‌کنند. اما می‌بینیم که در سایت انجمن اسباب‌بازی آمریکا، آمارهای بسیار دقیقی وجود دارد که مثلاً یک پازل چقدر به‌ فروش رسیده است.»

 

مشکل دیگری هم که وجود دارد، به نبود آمار واحدی دربارهٔ تولیدکنندگان این صنعت برمی‌گردد: «اگر کارخانه‌ای تمام فرایند مجوزگیری را طی نکرده باشد، ولو اینکه کارخانهٔ بزرگی هم باشد، جزو تولیدکنندگان محسوب نمی‌شود؛ چراکه برخی مسئولان می‌گویند فقط کارخانه‌ای که از ما مجوز گرفته‌ تولیدکننده‌ٔ اسباب‌بازی است. همین دلیلی است که آمارها دربارهٔ تعداد تولیدکنندگان نیز به‌هم بریزد.»

دیرهنگام تشکیل‌شدن یک انجمن برای این صنعت، نکتهٔ دیگری بود که نخ‌چی به آن اشاره کرد و گفت که انجمن اسباب‌بازی در کشورهای دیگر قدمت زیادی دارند، اما انجمن اسباب‌بازی ایران فقط حدود چهار-پنج سال است ایجاد شده. درواقع، «خلأ نظام صنفی» یکی دیگر از چالش‌های این حوزه است که باید به آن توجه شود. گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نیز دربارهٔ آن نوشته است: «به‌دلیل گوناگون بودن نوع مواد اولیه، بعضی از تولیدکنندگان اسباب‌بازی ذیل اتحادیه‌های نامناسب و پراکنده‌ای مانند خرازی، پلاستیک و نایلون و چوب قرار گرفته و دیگر بازیگران این عرصه نیز از لحاظ صنفی جایگاه مشخصی ندارند. از سوی دیگر نبود هویت سازمان‌یافته و همکاری مناسب در میان فعالان عرصه اسباب‌بازی از جمله عوامل اثرگذار است.»

 

رویکرد صنعت اسباب‌بازی دنیا نسبت به کودکان با نیازهای خاص

بعضی از افراد گروه‌های خاص مانند نابینایان و کم‌توان‌های جسمی در ایران اسباب‌بازی مورد استفاده‌شان را پیدا نمی‌کنند. رویکرد صنعت اسباب‌بازی دنیا نسبت به این دسته کودکان چگونه است و آیا در ایران به این موضوع توجه شده؟ بیات دربارهٔ نیاز کودکان به اسباب‌بازی گفت: «در دوران کنونی کودکان مادر حال آسیب دیدن هستند. خود دوران کرونا از لحاظ سواد بصری و دست‌ورزی به کودکان آسیب زد. بعد از دوران کرونا، باز یک تاریکی را تجربه کردیم. الان رسالت ما نگاه به نیازهای کودک امروز است.» او دربارهٔ نیاز کودکان با نیازهای خاص هم گفت: «در دنیا، نگاه‌ها نسبت به کودکان دارای نیازهای ویژه متفاوت شده است که به آنها برچسب زده نشود و از کودکان عادی آنها را متمایز نکنیم. بسیاری از اسباب‌بازی‌های استاندارد هر دو قشر را پوشش می‌دهند. یعنی این جداسازی نباید در محصولات انجام شود که بتوانیم به پذیرش یکدیگر برسیم. حتی الان همین کودکان را به‌جای مدارس خاص، وارد مدارس عادی می‌کنند که این خودش برای کودک عادی رشد به‌همراه دارد؛ اینکه چطور به کودکی با نیازهای متفاوت کمک کند و او را بپذیرد.»

به گفتهٔ این پژوهشگر، در ایران حتی نمی‌توان مثال زد که اسباب‌بازی‌ای برای این کودکان تولید شده باشد و در حد پژوهش بوده است، اما هیچ‌گاه به جریان زندهٔ بازار پایشان باز نشده است.

 

الگوهای مصرف جامعهٔ ایرانی

گرایش و الگوهای مصرف در ایران موضوع دیگری بود که به آن پرداخته شد. «امیر بهادری‌فرد»، عضو هیئت‌مدیرهٔ انجمن تولیدکنندگان اسباب‌بازی به تاثیرگذارترین شاخص در این‌‌باره، یعنی «قدرت خرید» اشاره کرد: «درواقع، اکنون مصرف اسباب‌بازی نسبت به سال‌های قبل کمتر شده و مهمترین دلیل آن افزایش قیمت آن است. اما باید در نظر بگیریم که گرایش جامعهٔ ما به‌سمت اسباب‌بازی‌های ارزان‌قیمت اما باکیفیت است.» او در ادامه دربارهٔ نوع کالای خریداری‌شده از سوی خانواده‌ها به یک پژوهش شفاهی اشاره کرد که در گفتار خانواده‌ها «بازی‌های فکری» را ترجیح می‌دادند، اما در عمل چیزی که می‌خریدند اسباب‌بازی‌های مثل توپ، ماشین و… بوده.

به گفتهٔ او، در حال حاضر در دنیا بیشتر به اسباب‌بازی‌های آموزشی و اسباب‌بازی‌های همسو با تکنولوژی توجه می‌شود: «دغدغهٔ مطرح دیگر در دنیا این است که دولت‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد مایلند این صنعت به‌سمت سازگاری با محیط زیست پیش برود. کم‌کم دنیا دارد به این سمت پیش می‌رود که به اسباب‌بازی‌هایی که روی اقوام خاص کار می‌کنند، توجه کنند. به‌نظر من با توجه به فرهنگ غنی ایرانی، به‌‌زودی نمونه‌هایی خواهیم دید که شرکت‌های بزرگ به این موضوع رو می‌آورند.»