اهمیت گردشگری سلامت بر کسی پوشیده نیست و نگاه جهانی به این صنعت قابل‌توجه است. چندی پیش «مجید زنگویی»، دبیرکل مرکز توسعهٔ گردشگری سلامت کشورهای اسلامی و رئیس انجمن گردشگری سلامت استان تهران در نشستی خبری اعلام کرد که «به‌تازگی در برنامه‌ای در مصر، رئیس‌جمهوری این کشور شخصاً از موضوع گردشگری سلامت حمایت کرده است. در ترکیه هم شخص رئیس‌جمهوری حامی این طرح بود و در امارات متحده عربی نیز به همین شکل حمایت‌های لازم دربارهٔ توسعهٔ گردشگری سلامت صورت گرفته است. این موضوع یعنی گردشگری سلامت آنقدر جذابیت اقتصادی، سیاسی و اجتماعی دارد که همهٔ کشورها وارد این حوزه شده‌اند، اما ایران از قافله عقب مانده است.»
حالا به‌ نظر می‌رسد تدوین «سند راهبردی گردشگری سلامت» بتواند کمی در این حوزه مشکل‌گشا باشد؛ خبری که عضو شورای‌عالی نظام‌پزشکی به رسانه‌ها اعلام کرده و گفته است «ضرورت دارد وزارت بهداشت، وزارت میراث، گردشگری و صنایع‌دستی، وزارت امور خارجه و سایر نهادهای مرتبط در این حوزه به یک‌زبان مشترک برسند و این زبان مشترک را در قالب اهداف عددی مطرح کنند.»

عضو شورای‌عالی نظام‌پزشکی: حدود ۱۵۰ هزار تخت بیمارستانی در کشور وجود دارد که براساس آمار و ارقام موجود ۷۰ درصد از این تخت‌ها به‌طور متوسط اشغال هستند و تقریباً ۴۵ هزار تخت خالی وجود دارد. اگر متوسط اقامت بیمار در تخت را پنج روز در نظر بگیریم، هر تخت قابلیت پذیرش ۸۰ تا ۹۰ بیمار را در سال دارد؛ بدون اینکه بخواهیم تخت و امکانات قابل‌توجهی را اضافه کنیم

به گفتهٔ «علی دباغ»، کیفیت بالای خدمات پزشکی در ایران و تعرفهٔ خدمات پزشکی نسبت به دنیا و کشورهای منطقه فرصت طلایی در حوزهٔ گردشگری سلامت به‌شمار می‌رود و آوردهٔ بسیار خوبی برای کشور رقم خواهد زد. او دربارهٔ این ظرفیت‌ها هم توضیح داده است «حدود ۱۵۰ هزار تخت بیمارستانی در کشور وجود دارد که براساس آمار و ارقام موجود ۷۰ درصد از این تخت‌ها به‌طور متوسط اشغال هستند و تقریبا ۴۵ هزار تخت خالی وجود دارد. اگر متوسط اقامت بیمار در تخت را 5 روز در نظر بگیریم هر تخت قابلیت پذیرش ۸۰ تا ۹۰ بیمار را در سال دارد، بدون اینکه بخواهیم تخت و امکانات قابل‌توجهی را اضافه کنیم.»
بی‌توجهی در برنامهٔ هفتم
اواسط تیر امسال بود که «محمدعلی محسنی بندپی» دبیر کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی در نشست خبری دومین «همایش و نمایشگاه بین‌المللی بیمارستان‌ها و مراکز درمانی (IPH)» بر ضرورت‌های کسب درآمد از حوزهٔ گردشگری سلامت تأکید کرد و گفت که «در برنامهٔ هفتم توسعه باید سالی شش میلیارد یورو از گردشگری سلامت درآمد کسب کنیم و تا پایان این برنامه به توسعهٔ ۱۵ میلیون گردشگر هم برسیم.»
اما این عدد چند روز بعد کاهش پیدا کرد و «بابک نگاهداری» رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در جلسهٔ «بررسی الزامات، چالش‌ها و راهکارهای توسعهٔ گردشگری سلامت» اعلام کرد که «در ماده 72 لایحهٔ برنامهٔ هفتم توسعه به موضوع گردشگری سلامت پرداخته شده و دولت در این زمینه درآمد سالانه دو میلیارد یورو را هدف قرار داده‌ است.»

رئیس شورای سیاستگذاری مرکز توسعهٔ گردشگری سلامت کشورهای اسلامی: گردشگری سلامت فقط حوزهٔ درمان نیست و بخش‌های مختلفی دارد. نباید تک‌بعدی به مسئله نگاه کرد و فقط جنبهٔ درمانی آن را دید به سه دلیل ایران می‌تواند در این حوزه چشم‌انداز خوبی داشته باشد؛ تنوع اقلیمی، زمین‌های در دسترس برای ساخت شهر و شهرک‌های سلامت و کادر پزشکی مجرب

حذف شش میلیارد یورو درآمد توریسم سلامت از برنامهٔ هفتم مورد انتقاد فعالان این حوزه قرار گرفت و در این باره «اکبر رنجبرزاده»، معاون اجتماعی و امور مجلس سازمان نظام پزشکی، در برنامهٔ تلویزیونی اعلام کرد که «توریسم سلامت در برنامهٔ هفتم توسعه از یاد رفته و توجهی به آن نشده است. مقولهٔ اقتصاد سلامت و واگذاری به بخش خصوصی هم در برنامهٔ هفتم توسعه خیلی معلوم نیست.»
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی درآمد حاصل از ورود گردشگران سلامت به کشور در سال گذشته را حدود یک میلیارد دلار و جمعیتشان را 1.2 میلیون نفر اعلام کرده است. هر چند برخی می‌گویند در این آمارها، اتباع خارجی ساکن در کشور هم گنجانده شده است و نباید آنان را جزو گردشگران خارجی حوزهٔ سلامت محاسبه کرد.
این نکته را دبیرکل مرکز توسعهٔ گردشگری سلامت کشورهای اسلامی و رئیس انجمن گردشگری سلامت تهران هم تأیید می‌کند. «مجید زنگویی» اواخر تیر امسال در این باره به فارس گفته بود: «دربارهٔ آمارهای اعلام‌شده از سوی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بحثی وجود دارد و باید مبنای آن مشخص شود. اینکه آیا اتباع خارجی که داخل کشورمان زندگی و برای درمان به مراکز درمانی مراجعه می‌کنند نیز جزو افراد گردشگر سلامت محاسبه شده‌اند؟» او معتقد است این آمارها نیاز به بازنگری دقیق‌تر دارد و به صرف اینکه بگوییم این تعداد بیمار به کشور آمده خودمان را گول زده‌ایم: «ما ظرفیت و کیفیت فوق‌العاده‌ای در حوزهٔ پزشکان متخصص و امکانات بیمارستانی داریم، البته به‌شرط اینکه موضوعات را حرفه‌ای و واقعی ببینیم و عملکرد خود را توجیه نکنیم.»
کمبودها را بهانه نکنیم
هدف‌گذاری بر چند برابر شدن آمار گردشگران سلامت یا درآمدزایی این حوزه درحالی‌ مطرح است که حتی فضای اقامتی کافی برای این صنعت وجود ندارد. نبود فضای مناسب در هتلینگ برای بیماران و همراهان آنها هم باعث شده است کارشناسان، گسترش خدمات گردشگری در حوزهٔ سلامت را دور از دسترس تصور کنند. این درحالی‌است که رئیس شورای سیاستگذاری مرکز توسعهٔ گردشگری سلامت کشورهای اسلامی هم این ‌کمبودها را تأیید می‌کند، اما در توضیح بیشتر به «پیام ما» می‌گوید: «چند سال پیش در حوزهٔ کشورهای اسلامی، اجلاسی در ایران برگزار و گلایه‌های بسیاری دربارهٔ کمبودها مطرح شد. مسئول منطقهٔ آنتالیای ترکیه هم در این اجلاس حضور داشت. او توضیح داد 15 سال قبل در این منطقه از ترکیه حتی یک ساختمان اقامتی هم وجود نداشت، اما این مسئله باعث نشده بود برنامه‌های حوزهٔ گردشگری سلامت آغاز نشود. طرح‌ها آغاز شده و به‌تدریج فضای مورد نیاز هم ساخته و افزایش پیدا کرده است.»
«مهدی کریمی» معتقد است با پیش‌فرض نبود فضای کافی، نباید از اجرای برنامه‌ها بازماند و در ادامه بیان می‌کند: «همین حالا باید دو هزار هتل در کشور ساخته شود که شرایط ساخت آن‌ها را نداریم. باید با همین امکانات موجود کار کنیم. اگر با تصور فراهم نبودن این شرایط کارها را متوقف کنیم، بازار منطقه را از دست می‌دهیم. کمبودها وجود دارد و باید به‌تدریج رفع شود، اما اینکه منتظر باشیم تمام فضای مورد نیاز برای ما فراهم شود و بعد شروع به کار کنیم، تصور نادرستی است. ضمن اینکه کدام کشور منطقه این سیاست‌ را داشته است؟»
او تأکید می‌کند: «گردشگری سلامت ارز‌آورترین نوع گردشگری است و هر گردشگر سلامت که وارد کشور شود، 10 تا 25 هزار دلار با خودش ارزآوری دارد؛ این میزان از درآمدزایی را در کدام حوزهٔ گردشگری می‌توان به دست آورد؟»
چشم‌انداز خوب ایران
برخی معتقدند کشورهای همسایه مثل ترکیه و حاشیه‌نشینان خلیج فارس گوی سبقت در حوزهٔ گردشگری سلامت را از ایران ربوده‌اند و جبران این عقب‌ماندگی کمی سخت است. این نکته را هم رئیس شورای سیاستگذاری مرکز توسعهٔ گردشگری سلامت کشورهای اسلامی تأیید می‌کند، اما معتقد است به سه دلیل ایران می‌تواند در این حوزه چشم‌انداز خوبی داشته باشد؛ تنوع اقلیمی، زمین‌های در دسترس برای ساخت شهر و شهرک‌های سلامت و کادر پزشکی مجرب.
«مهدی کریمی» در توضیح بیشتر بیان می‌کند: «ایران کشور بزرگ و متنوعی است. گردشگری سلامت نیز فقط محدود به حوزهٔ درمان نیست. گردشگری ورزشی، طب ایرانی، تندرستی، غذا و … نیز زیرمجموعهٔ این بخش از صنعت گردشگری قرار دارد. بسیاری از گردشگران خارجی به‌دلیل موضوعات دیگری به غیر از درمان به کشور ما سفر می‌کنند: مثل آب درمانی‌ها، اما مشکل اینجاست که این حوزه‌ها مورد توجه قرار نمی‌گیرند.»
او در پاسخ به این سؤال که آیا هدف‌گذاری اقتصادی 5 تا 10 میلیارد دلاری در حوزهٔ گردشگری سلامت طی سال‌های آینده قابل تحقق است، عنوان می‌کند: «وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اعلام کرده است سال گذشته 1.2 میلیون نفر از کشورهای خارجی برای درمان به ایران مراجعه کرده‌ و درآمد یک میلیارد دلاری هم در این زمینه به دست آمده است. این آمارهایی است که اعلام می‌شود، اما نکتهٔ مهم این است که افزایش چند برابری درآمد از گردشگری سلامت فقط زمانی محقق می‌شود که حمایت‌ها هم وجود داشته باشند. باید بررسی شود درآمد یک میلیارد دلاری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی از بیماران خارجی چه تأثیری در گردشگری سلامت کشور داشته است؟»
این مسئول دربارهٔ ضرورت این بررسی‌ها نیز توضیح می‌دهد: «گردشگری سلامت همانطور که گفتم فقط حوزهٔ درمان نیست و بخش‌های مختلفی دارد. نباید تک‌بعدی به مسئله نگاه کرد و فقط جنبهٔ درمانی آن را دید. در کشوری مثل ترکیه تا همین یکی، دو دههٔ اخیر -به تأیید خودشان- حتی فضای اقامتی هم وجود نداشت، اما حالا فقط در یک مجموعهٔ بین‌المللی خدمات درمانی و اقامتی طوری است که مراجعان حتی نیاز ندارند از آن خارج شوند. ظرفیت‌های موجود در ایران مثل زمین‌هایی که می‌تواند به این حوزه اختصاص پیدا کند، در کشورهای دیگر نیست؛ اما حتی فضای ورود بخش خصوصی به این حوزه هم تسهیل نمی‌شود.»
او ادامه می‌دهد: «کادر پزشکی مجرب در کشور هم نقطه‌قوت دیگر این حوزه به‌شمار می‌رود، اما قوانین دست‌وپاگیر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی موجب شده است سرمایه‌گذاران تمایلی به حضور در این حوزه نداشته باشند و کادر پزشکی هم بهره‌ای از این ظرفیت‌ها نبرد.»
رئیس شورای سیاستگذاری مرکز توسعهٔ گردشگری سلامت کشورهای اسلامی یکی از دلایل رفع این مشکلات را نگاه سطحی به موضوع اقتصاد می‌داند که باعث دلسردی سرمایه‌گذاران شده است و نتیجهٔ آن، چیزی جز مهاجرت مشابه دیگر صنایع کشور نیست: «عمان حدود 20سال از ما عقب‌تر است، اما دو سال دیگر خواهید دید که چه ظرفیت‌هایی در حوزهٔ گردشگری سلامت در این کشور راه‌اندازی می‌شود. به نظر می‌رسد ما در کشورمان ظرفی نداریم که پول سرمایه‌گذاران را در آن بگذاریم و به همین دلیل آنان پول‌هایشان را به کشورهای دیگر انتقال می‌دهند. باید از این افراد حمایت شود که شهر سلامت و دهکدهٔ سلامت را در کشور خودمان بسازند و از این طریق می‌توان حتی کادر مجرب پزشکی کشور را هم در چنین فضاهایی جذب کرد که صرفهٔ اقتصادی برای هر دو طرف خواهد داشت.»‌
***
گردشگری سلامت، بی‌شک یکی از اقتصادی‌ترین و ارزآورترین حوزه‌های صنعت گردشگری است، اما نکته اینجاست که تا موانع و مشکلات پیش روی آن در کشور رفع نشود با وجود تمام ظرفیت‌هایی موجود نمی‌توان به کسب جایگاه مناسب در منطقه و دنیا امیدوار بود. تمرکز ایران در جذب گردشگر سلامت باید بیشتر از کشورهای منطقه باشد، اما باید این ظرفیت برای جذب گردشگر درمانی از سایر نقاط دنیا هم وجود داشته باشد. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی هم اعلام کرده است در حال حاضر بیماران 164 کشور جهان برای درمان به کشورمان می‌آیند و اگر این ادعا درست باشد و ظرفیت‌های این حوزه به‌صورت متمرکز و منسجم درآید، با تدوین «سند راهبردی گردشگری سلامت» و هم‌افزایی نهادهای ذی‌ربط می‌توان به هدف‌گذاری چند برابر شدن درآمدزایی و ورود گردشگران خارجی سلامت به کشور نگاه خوشبینانه‌تری داشت.

گردشگری سلامت بدون متولی

این در حالی است که در نبود متولی حوزهٔ گردشگری سلامت، ساختار مناسبی هم برای این حوزه وجود ندارد و موجب شده است گردشگران سلامت در کشور، ماهیت اصلی خود را نداشته باشند و فقط به عنوان بیماران خارجی به کشورمان سفر کنند. «محمد حسین ایمانی خوشخو» رئیس پیشین دانشگاه «علم و فرهنگ» در این باره به «مهر» گفته است: «فعالان رسمی گردشگری سلامت در ایران رانندگان تاکسی فرودگاه امام (ره) هستند که با هدف استفاده از خدمات پزشکی به ایران می‌آیند و از طریق دفتر خدمات مسافرتی یا تشکیلات گردشگری وارد ایران نمی‌شوند. ما این افراد را گردشگر سلامت نمی‌دانیم بلکه آن‌ها فقط بیماران خارجی هستند.»
خوشخو معتقد است وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی باید کمیته‌هایی را به صورت مشترک برای هدایت این بیماران تشکیل و مجوز تخصصی به برخی از آژانس‌های مسافرتی برای فعالیت در حوزه گردشگری سلامت بدهند که این مجوز باید تاییدیه دو وزارتخانه را داشته باشد.