وزارت نیرو از کاهش ۵۰ درصدی شهرهای دارای تنش آبی در دو سال اخیر می‌گوید، اما آیا این شرایط پایدار است؟

تنش آبی با اولین خشکسالی اوج گرفت 

رییس مرکز تحقیقات« پژوهاب‌گستر» در گفت‌و‌گو  با «پیام ما»: ما هنوز هم از متوسط جهانی مصرف آب شرب، بیشتر مصرف می‌کنیم. مصرف آب شرب به طور متوسط ۲۲۰ لیتر در شبانه روز و در تهران حتی به ازای هر نفر به ۳۰۰ لیتر در شبانه روز می‌رسد.

روزنامه نگار:‌ مرضیه قاضی زاده | «تعداد شهرهای دارای تنش آبی در کمتر از دو سال به نصف رسید.» این گزاره کمتر در باور می‌گنجد و بعضی کارشناسان هم در صحت آن تردید دارند. چطور ممکن است وقتی تنها نیمی از ظرفیت سدهای کشور پر است، وقتی روند مصرف آب در کشور شتاب گرفته است و همچنان ۳۰ تا ۴۰ درصد از آب شرب کشور از طریق شبکه فاضلاب فرسوده هدر می رود، ۱۶۴ شهر از تنش آبی درآمده باشند؟ پاسخ رئیس مرکز تحقیقات پژوهاب گستر تنها یک کلمه است: ترسالی. اما یک کارشناس منابع آب هم می‌گوید این آمار غیرعلمی و غیرمنطقی است و در این دو سال فقط ممکن است مشکل جیره‌بندی حل شده باشد

 بارش‌های پاییزی امسال به قوت سال پیش نیست اما با شروع تابستان اعلام شد که ۱۶۴ شهر از تنش آبی درآمده‌اند. این خبر را قاسم تقی‌زاده خامسی، معاون وزیر نیرو در حالی اعلام کرد که همزمان در تهران رکورد ۵۰ ساله مصرف آب شکسته و گفته شد که این نقطه از کشور در مرحله بحران مطلق آبی است. صحبت از کاهش آمار تنش آبی از سوی دیگر در شرایطی است که درست دو سال پیش مرکز پژوهش‌های مجلس نسبت به بی‌آبی قریب به نیمی از جمعیت کشور هشدار داد. در این گزارش آمده است که جمعیت شهری و روستایی بالغ بر ۳۶.۸ میلیون نفر که معادل ۴۶درصد جمعیت کشوراست، تحت تنش آب شرب قرار گرفته‌اند . بر مبنای این گزارش ۳۳۴ شهر در تنش آبی قرار گرفته‌ و از این میان ۱۰۷ شهر در وضعیت قرمزند. اما چه شد که در طول دو سال تعداد شهرهای دارای تنش آبی به نصف رسید؟

تورج «فتحی»، کارشناس منابع آب محیط زیست معتقد است این آمار از اساس اشتباه است: «تنش آبی بر اساس معیارهای جهانی از جمله فائو یک تعریف استاندارد دارد. براساس این تعریف، اگر بیشتر از ۴۰ درصد منابع آب تجدیدشونده مصرف شود، آن منطقه در تنش آبی قرار دارد. خیلی وقت‌ها مدیران ما از کلمه تنش با منظورها و تعاریف دیگری استفاده می‌کنند و می‌خواهند شنونده را به اشتباه بیندازند. در واقع  از این عبارت استاندارد و جهانی شناخته‌شده برای اهداف مقطعی و محلی خودشان سوء‌استفاده می‌کنند.» به گفته او بیشتر از ۹۰ درصد دشت‌های فلات مرکزی ایران که شامل استان‌های سمنان، خراسان رضوی، تهران، قزوین، مرکزی، اصفهان، یزد، کرمان، سیستان و بلوچستان و بخش‌هایی از استان فارس، همدان و زنجان است، بیلان منفی دارند.

«فتحی» کاهش قریب به ۵۰ درصدی شهرهای دارای تنش آبی آن هم در عرض دو سال را غیرعلمی و غیرمنطقی می‌داند: «این آمار تنها زمانی توجیه دارد که برای شرب و آن هم فقط مصرف مناطق جمعیتی باشد. در طول این دوسال فقط ممکن است که مشکل جیره‌بندی شهرها حل شده باشد.»

هدایت «فهمی»، رییس مرکز تحقیقات  پژوهاب گستر – که پروژه‌های تحقیقاتی در زمینه‌های مختلف مرتبط با آب را اجرا می‌کند- اما معتقد است که ترسالی عامل اصلی کاهش یکباره تعداد شهرهای دارای تنش آبی است: «دو سال متوالی است که ترسالی داریم. هر سال که خشکسالی داشتیم، منابع آبی کاهش پیدا می‌کرد و حتی در برخی از مناطق تا ۴۰ درصد هم می‌رسید و این کاهش خشکسالی را تشدید می‌کرد. همچنین در این سال‌ها سدهای زیادی به بهره‌برداری رسیده و چند مورد انتقال آب هم انجام شده. همه این‌ها توانسته تا حدی در این مسئله موثر باشد.» در کاهش یکباره تعداد شهرهای دارای تنش آبی چهار عامل متصور است؛ کاهش مصرف سرانه آب، بهبود یا بازسازی شبکه فاضلاب شهری، سدسازی، تغذیه آبخوان‌ها و مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز.

دو دهه تبلیغ مصرف بهینه آب، بی‌نتیجه بود

آخرین بار در خرداد ماه بود که معاون آب و آبفای وزیر نیرو از افزایش مصرف آب شرب به دلیل همه‌گیری کووید-۱۹ گفت. «شیوع بیماری کرونا باعث تغییر الگوی مصرف آب خانوارها شده و میزان مصرف آب شرب در کشور را ۳۵ درصد افزایش داد.» به گفته او در موج نخست بیماری کرونا با توجه به حساسیت شهروندان، حضور خانواده‌ها در محیط خانه و خانه‌تکانی‌های نوروزی، میزان مصرف آب شهروندان افزایش چشمگیری پیدا کرد اما این وضعیت افزایش سرانه مصرف آب شرب خانوارها ناشی از شیوع بیماری کرونا، زیاد پایدار نبود و به تدریج خانواده‌ها به این شرایط عادت کردند و مصرف آب در بسیاری از استان‌های کشور متعادل‌تر شد. موضوع سرانه بالای مصرف شرب اما پیش از کرونا هم در ایران مشهود بود. چنان که بر اساس گزارشی که یک ماه پیش در ایرنا منتشر شد، در بخش شهری میزان مصرف آب (آب فروش رفته+ هدررفت ظاهری+ مصارف بدون درآمد) در سال در حدود ۵.۴ میلیارد متر مکعب است. از این میزان مصرف مقدار ۴.۳ میلیارد مترمکعب مربوط به مصارف بخش خانگی است و با توجه به جمعیت تحت پوشش در مناطق شهری میزان سرانه مصرف آب یا همان میانگین مصرف آب به ازای هر نفر در روز برای کل مصارف ۲۲۴ لیتر به ازای هر نفر در روز و برای مصارف خانگی ۱۸۰ لیتر به ازای هر نفر در روز است. کمبود منابع آبی همیشه به عنوان یک عامل محدود کننده فعالیت‌ها در اقلیم ایران مطرح بوده چرا که متوسط بارندگی در جهان در حدود ۸۶۰ میلی‌متر است و این در حالی است که متوسط درازمدت این رقم در ایران ۲۵۰ میلیمتر است.

«فهمی» معتقد است که در طول سالیان گذشته در مدیریت مصرف آب شرب هیچ بهبودی رخ نداده است: «با وجود بیش از ۲۰ سال تبلیغاتی که درباره فرهنگ بهینه مصرف آب صورت گرفت، هیچ نتیجه‌ای شاهد نبودیم. این تبلیغات صوری و بیشتر شکلی و دوار بود. ما هنوز هم از متوسط جهانی مصرف آب شرب، بیشتر مصرف می‌کنیم. مصرف آب شرب به طور متوسط ۲۲۰ لیتر در شبانه روز و در تهران حتی به ازای هر نفر به ۳۰۰ لیتر در شبانه روز هم می رسد.»

«فتحی» هم این را تایید می‌کند و درباره طرح‌های تغذیه آبخوان‌ها می‌گوید: «صد درصد آبخوان‌های یزد و کرمان و بخش‌هایی از آبخوان‌های استان فارس که داخل فلات مرکزی است، بیلان منفی دارد. بنابراین چطور ممکن است در عرض چند سال تنش آبی برطرف شده باشد؟ هر قدر هم که در این مدت طرح‌های تغذیه مصنوعی و جبران برداشت آب‌های زیرزمینی صورت گیرد یا حتی اگر تمام چاه‌های کشاورزی مسدود شوند، باز به این آمار نمی‌رسیم.» به گفته این کارشناس منابع آب، برای کاهش بیلان منفی دشت‌ها طرح‌های حفاظتی باید به مدت بیش از دو دهه به اجرا گذاشته شوند.

او می‌گوید که نزدیک به ۳۰ درصد آب شرب کشور از طریق شبکه فرسوده آب از بین می‌رود. «از هر صد لیتر آبی که از منابع آبی تامین می‌کنیم ۳۵ تا ۴۰ لیتر آن تا قبل اینکه به مصرف‌کننده برسد، در مسیر هدر می‌رود.» او حرف‌هایش را به گله ادامه می‌دهد: «در سطح وزارت کشور مدیری را پیدا نمی‌کنید که بگوید به واسطه ترمیم شبکه آبرسانی سابقه مدیریت بهتری داشته است. مدیری را پیدا نمی‌کنید که در اجرای شبکه جمع‌آوری فاضلاب و طرح‌های تصفیه‌خانه رزومه داشته باشد. مدیریت در وزارت نیرو بر این مبناست که تعداد سد بیشتری ساخته باشند، انتقال آب بیشتری انجام داده باشند و بندهای انحراف آب بیشتری اجرا کرده باشند.»

انتقال آب بدون توجه به توسعه پایدار

 در حال حاضر حدود نیمی از ظرفیت مخازن سدهای کشور پر و نیمی دیگر خالی است. آخرین آمار وزارت نیرو نشان می‌دهد، ورودی آب به مخازن سدهای کشور در سی‌و سه روز ابتدای سال آبی جاری، کاهشی ۱۹ درصدی داشته است. همچنین با وجود کاهش ۲۳ درصدی خروجی آب سدها، حجم آب موجود در مخازن سدهای کشور کاهشی چهار درصدی داشته است. با این حال به نظر می‌رسد که وزارت نیرو برنامه‌های مدیریت بحران آب کشور را به سدسازی و انتقال آب بین حوضه‌ای بدون در نظر گرفتن توسعه پایدار محدود کرده است. این موضوع باعث اعتراض تشکل‌های محیط‌زیستی هم شده است. در روزهای گذشته ۶۰ تشکل محیط زیستی در نامه‌ای سرگشاده خطاب به نمایندگان مجلس، بر ضرورت تحقیق و تفحص از وزارت نیرو تاکید کردند. در این نامه به سدسازی و انتقال آب کوهرنگ ۳، بهشت‌آباد و خرسان ۱و۲و۳ بر سرشاخه های کارون، تونل سبزکوه، سد کانی سیب بر رودخانه زاب، طرح انتقال آب خزر- سمنان، سد فینسک در مازندران و سدهای لاسک، شفارود، تول‌لات در گیلان،  طرح انتقال آب از سد چمشیر و رودخانه زهره در خوزستان اشاره شده و نسبت به اثرات زیست محیطی آنها هشدار داده شده است. این عده معتقدند که وزارت نیرو به عنوان متولی ساخت سدها باید نسبت به تبعات زیست محیطی این موضوعات پاسخگو باشد.

«فهمی» که معاون پیشین دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو است، هم می‌گوید هیچ یک از طرح‌های انتقال آب و سد‌سازی‌ها بر مبنای توسعه پایدار و حفاظت از محیط زیست نبوده است: «هیچ پروژه سدسازی در کشور به نفع محیط زیست اجرا نشده است. مثلا نمی‌توانیم حتی یک سد را مثال بزنیم که راه کنارگذر ماهی برایش اجرا شده باشد. زیرگذر ماهی جزء استانداردهای سدسازی است که در تمام دنیا لحاظ می‌شود، اما در ایران به این موضوع توجه نمی‌شود.» 

او تصریح می‌کند: «هنوز مطالعه انجام نشده که با سدسازی چقدر خسارت به آبزیان زده‌ایم. قبل از اینکه سد چالوس ساخته شود ذخایر ماهی قزل‌آلای خال قرمز (از گونه‌های حفاظت‌شده) چقدر بود و الان چقدر است؟ میزان خسارتی که به اکوسیستم رودخانه چالوس وارد شده معلوم نیست. اگر این خسارت‌ها به ریال تبدیل شود این سدها به هیچ عنوان توجیه اقتصادی ندارد.»