جنگل‌های ایران در قرق دام‌ها

مظفر  شیروانی مشاور بین‌المللی جنگل و محیط‌زیست در گفت‌وگو با «پیام ما» : برای رفع معضل دام تهیه و اجرای طرح مدیریت جنگل اجتناب‌ناپذیر  است.

خبرنگار: فاطمه باباخانی | مه همه جا را فراگرفته،‌ قدم از قدم که برمی‌داریم،‌ نم روی هر گیاه به لباس‌مان می‌خورد و خنکای آب را حس می‌کنیم. منطقه‌ای که در آنیم ارتفاعات جنگلی شمال کشور است؛ دسته‌ای سهره سرخ پیشانی به یکباره در میان مه و انبوهی شاخه های درخت گم می شوند. حواس‌مان به پیش پایمان است مبادا پای بر پهن‌های گاوهایی بگذاریم که معلوم است از همین مسیر گذر کرده‌اند. به دام‌سرا نزدیک که می‌شویم؛ درختان و درختچه‌ها تنک‌تر می‌شوند و صدای سگ‌ها بلندتر. گاوها در اطراف ایستاده یا نشسته  در حال نشخوارند و حضور ما با شک و تردید غریبه‌هایی را که به کلبه چوبی و حلبی نزدیک می‌شوند؛ نظاره می‌کنند.

عوعو سگ‌ها بلندتر می‌شود، یکی جلوتر از همه خیز برمی‌دارد که نشان‌ دهد برای حفاظت از دام و گالش (دامدار) جدی است،‌ جدیتی که با هی گالش به یک‌باره می‌خوابد و جای خود را به همراهی می‌دهد. سهره‌های سرخ پیشانی، آن زمان که ما در کلبه در حال صحبتیم گاه تا کنار در کلبه نیز می‌آیند و باز در مه دور می‌شوند. آن‌ها که برای طبیعت‌گردی به جنگل‌های شمال می‌روند این تصویر برای‌شان آشناست. رسیدن به دام‌سرایی و دریافتن این‌که در این نزدیکی حتما چشمه آبی هم هست.

این دام‌سراها به ویژه در پایین دست، گاه هر سال وسیع‌تر شده و آبادی کم خانواری را شکل می‌دهد. بسیاری از مناطق جمعیتی جنگل نشین این چنین ایجاد شده است. در این محدوده‌ها؛ جنگل پس روی کرده،‌ دیگر درختی در آن نزدیکی مشاهده نمی‌شود؛ عرصه یا تبدیل به زراعت شده یا از گیاهان دیگری مانند سرخس‌ها پوشیده شده است.

به راستی؛ سازمان جنگل‌ها به عنوان اصلی‌ترین متولی جنگل‌های کشور برای چالش دام و جنگل چه کرده است؟ این وضعیت در جنگل‌های شمال کشور که اتفاقا برای بخش عمده‌ای از آن، طرح مدیریت جنگل تهیه و اجرا شده چگونه است؟

زمین‌هایی که به دامداران نرسید

تقی شامخی استاد و پیشکسوت جنگل معتقد است در هشتاد سال اخیر یکی از جدی‌ترین عوامل تخریب جنگل‌ها مساله چرای دام بوده و همچنان هم این عامل به شکل پررنگ وجود دارد. او در این باره به «پیام‌ما» می گوید: کریم ساعی پایه گذار جنگلبانی نوین ایران هم دام را یکی از اصلی‌ترین چالش‌های جنگل‌های شمال می‌دانست. در همین راستا پیش از انقلاب شاهد برنامه‌هایی بودیم که با اجرای آنها دام از جنگل خارج شود. نمونه‌اش واگذاری ۱۰ هکتار زمین به دامداران برای خروج‌شان از جنگل بود. البته در اجرا بسیاری از این زمین‌ها به جای رسیدن به دامدار،‌ به کسانی رسید که هیچ فعالیت دامپروری‌ای نداشتند و  موجب شدند برنامه به سرانجام نرسد.

انقلاب که پیروز شد مهندسان ایرانی جایگزین مشاوران خارجی شدند اما هم معضل همان بود که بود، ‌و هم راه حل! این کارشناسان هم بار دیگر اعلام کردند که دام، معضل جدی در جنگل‌های شمال است و باید بتوان با تعامل با جامعه محلی و در نظر گرفتن منافع آن‌ها،‌ نسبت به خروج‌شان اقدام کرد. شاهرخ جباری عضو پیشین شورای عالی جنگل در مقاله‌ای که در سال ۱۳۶۲ در مجله «جنگل و مرتع» به چاپ رسیده، از مضرات دامداری در جنگل به مواردی مانند تغذیه نهال‌های جوان؛ استفاده از سرشاخه‌های درختان؛‌ قطع درختان برای مصارف سوختی،  استفاده از چوب درختان برای ساختمان‌سازی و همچنین سایر مصارف؛ تبدیل جنگل به باغ و شالیزار توسط پاره‌ای دامداران،‌ لگدمال شدن و سفت شدن کف جنگل و … اشاره کرده است. او در این مقاله همچنین به قطعنامه‌ای از مسئولان در مازندران در تاریخ ۱۹ مهر ۱۳۶۱ اشاره کرده که در آن بر ناسازگاری دام و جنگل تاکید شده بود. به گفته تقی شامخی با چنین دیدگاه‌هایی بود در این دهه طرح «تحول سیستم دامداری» در دستور کار قرار گرفت تا بر اساس آن گاوهای دو رگ جایگزین گاوهای مازندرانی شوند. دام‌های جدید در زمین‌های چهار هکتاری که به دامداران داده می‌شد مستقر می‌شدند. به این ترتیب دامدار از زمین علوفه تهیه می‌کرد ضمن اینکه گاوهایش نسبت به گاوهای مازندرانی شیر بیشتری تولید می‌کردند.اگر این طرح به شکل کامل اجرا می‌شد علاوه بر آنکه از قطع درختان برای تهیه فراورده‌های دامی جلوگیری می‌شد، حضور دام هم در یک بازه زمانی به حداقل می‌رسید همانطور که شامخی معتقد است نمونه موفق آن در «کیاپی» ساری توسط مهندس دوانلو پیاده شد.

درآمد بالای خانوار جنگل‌نشین نسبت به  میانگین درآمد خانوار روستایی کل کشور

حدود یک دهه بعد یعنی دهه ۷۰ ژاله شادی‌طلب استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران؛ به سفارش سازمان جنگل‌ها پژوهشی درباره ابعاد اجتماعی مدیریت جنگل انجام داد. در این پژوهش که در دوره زمانی آبان ۷۵ تا ۷۷ را دربرمی‌گرفت آمده است: «در طراحی سیاست‌های اجتماعی پذیرفته شده است که رابطه بسیار نزدیکی میان سیاست‌های بخش جنگل اگر درست طراحی شده باشد با سیاست‌ها و برنامه‌های سایر بخش‌ها وجود دارد. رابطه سیاست‌های قیمت‌گذاری،‌ دامداری، جمعیت،‌ نظام‌ بهره‌برداری از اراضی و .. با وضعیت جنگل‌ها کاملا مشخص و قابل درک است. از سوی دیگر شرایط اقتصاد ملی مانند ثبات اقتصادی،  نرخ تورم،‌ کسر بودجه،‌ نرخ تسعیر،‌ رشد اقتصادی کند یا منفی و بیکاری؛ همگی موجب عدم سرمایه‌گذاری در جنگلداری شده و انگیزه حفظ منابع طبیعی را به انگیزه برداشت هر چه بیشتر از آن سوق داده است.»

این استاد دانشگاه درباره درآمد اقتصادی حاصله از جنگل هم به نکته بسیار جالبی اشاره می‌کند. او می‌نویسد: «میانگین درآمد خانوار روستایی در جامعه مورد مطالعه ۹۳۵ هزار تومان است. میانگین درآمد خانوارها از زراعت ۳۵۰ هزار تومان،‌ از باغداری ۳۳۳ هزار تومان و از دامداری ۸۷۹ هزار تومان است. میانگین درآمد خانوار جنگل‌نشین از میانگین درآمد خانوار روستایی کل کشور بیشتر است و عامل اصلی این تفاوت،‌ درآمد حاصل از دامداری است». او به این ترتیب نتیجه می‌گیرد که «ساکنان آبادی‌های کوچک نه تنها فقیر و کم‌درآمد نیستند بلکه در مقایسه با دیگران در زمره ثروتمندان محسوب می‌شوند. درآمد بالاتر به احتمال زیاد انگیزه خرید دام بیشتر را به وجود می‌آورد و قدرت خطرپذیری افراد یاد شده را برای حرکت به مناطق دست‌نخورده‌تر افزایش می‌دهد.»

حل مشکل چرای دام پنجاه سال طول می‌کشد

درآمد بالای دامداران جنگل نشین در کنار محدودیت‌هایی مانند کمبود زمین برای اجرای طرح «تحول سیستم دامداری» باعث شد طرح خروج دام از جنگل و ساماندهی جنگل‌نشینان مطرح شود. در طرح خروج دام سیاست‌هایی چون پرداخت حقوق مابه ازاء؛ اشتغال فرزندان جنگل‌نشینان در طرح‌های جنگلداری؛ اسکان در مجتمع‌های دامداری و … به اجرا گذاشته شد و برای جنگل‌نشینان کم خانوار سیاست جابجایی و یا انتقال به روستاهای با جمعیت بیشتر مورد نظر قرار گرفت؛ همان راهکاری که در پژوهش ژاله شادی‌طلب هم به آن اشاره شده است. او در این باره می‌نویسد: «به نظر می‌رسد راهکار مناسب برای آبادی‌های تابع،‌ تجمیع آنها با آبادی‌های مرجع و برای آبادی‌های مستقل در نواحی که منع اجتماعی- فرهنگی وجود ندارد‌، انتقال آنها بر حسب گروه‌های اجتماعی- قومی به روستاهای بزرگتر است.» و در جای دیگر می‌آورد: «اجرای هر گونه برنامه‌ای برای ساماندهی آبادی‌های کوچک و تک خانواری از نظر مکان‌یابی،‌ مستلزم یافتن آبادی‌هایی است که قدرت جذب سرمایه و سرمایه‌گذاری با مشارکت مردم را داشته باشند. مناسب‌تر است که ساماندهی از نواحی‌ای آغاز شود که هنوز تخریب چندانی در آن‌ها صورت نگرفته و متوسط فاصله آبادی‌ها کمتر است.»

همزمان که چنین برنامه‌هایی در دستور کار قرار داشت شادی‌طلب و تیم پژوهی‌اش خواستار آموزش مردم،‌ تشکیل مراکز تجمیع شیر برای جلوگیری از سوزاندن درختان،‌ تنوع بخشیدن به فعالیت‌های زراعی و باغی‌، ارتقای بهره‌وری زمین، ترویج اشتغال‌های مکمل یا جایگزین دامداری،‌ کمک و راهنمایی به منظور ایجاد سیلوها و انبارهای ذخیره علوفه، ارتقای بهره‌وری عامل تولید«کار»،‌ ایجاد واحدهای بسته و نیمه بسته متکی بر اراضی زراعی و تغذیه دامی بودند تا به این ترتیب فشار بر منابع طبیعی کم شود.

با وجود سه دهه تلاش برای حل مشکل دام و جنگل نشین؛ این طرح در عمل با موانع بسیاری از جمله فقدان اراده لازم، کمبود زمین و عدم تخصیص اعتبار مورد نیاز مواجه شد و دستاوردهای مورد انتظار تحقق نیافت.

شاهرخ جباری دراین باره به «پیام ما» می‌گوید: پروفسور اتر استاد سابق دانشگاه منابع طبیعی در سال ۱۳۶۶ در سمینار سیاست جنگلداری در گرگان عنوان کرده بود که حل مشکل چرای دام در جنگل‌های شمال ایران پنجاه سال طول خواهد کشید.آن زمان که اتر به این مورد اشاره کرد بسیاری از مدیران و کارشناسان جنگل این پیش بینی را باور نکردند. اما اکنون با توجه به حل مشکل یک سوم از جنگل‌ها ظرف مدت ۳۰ سال؛ چنانچه این روند با همین سرعت ادامه داشته باشد؛ شصت سال دیگر زمان برای حل مشکل چرای دام در جنگل‌های شمال کشور لازم است؛ مشروط بر آنکه در این بزرگراه دور برگردانی وجود نداشته باشد.

آیا به راستی برای ساماندهی چرای دام در جنگل، شصت سال دیگر باید منتظر ماند؟

تقی شامخی معتقد است طرح‌های خروج دام از جنگل در بازه زمانی سال ۱۳۶۴ تا ۱۳۹۰ تنها توانست حدود یک و نیم میلیون واحد دامی را از جنگل‌ها خارج کند هرچند که همین موفقیت هم  با اجرای قانون موسوم به طرح تنفس به یکباره دچار اختلال جدی شد به طوری که ما به نقطه صفر و ابتدایی بازگشتیم. در حال حاضر شاهدیم برخی دامداران با وجود گرفتن امتیاز و زمین بار دیگر به جنگل‌ها بازگشتند و حتی گروهی که قبلا هم دامدار نبودند برای کسب منفعت از جنگل به واسطه داشتن علوفه مجانی پایشان به این عرصه‌ها باز شد.

هیچ کس نمیگوید کشور با مشکلاتی مواجه نیست

مظفر شیروانی مشاور بین المللی جنگل و محیط‌زیست نیز با انتقاد از رویه در پیش گرفته شده برای مدیریت جنگل با اشاره به معضل دام به «پیام ما» می‌گوید: بدون حل مشکل دام هر اقدامی به جز اتلاف وقت نتیجه دیگری به همراه نخواهد داشت. برای برون رفت از معضل دام نیز ضروت تهیه و اجرای طرح مدیریت جنگل مناسب اجتناب ناپذیر است . برای تهیه طرح نیز به یک آماربرداری دقیق از کلیه سطوح جنگل‌ها آن هم از طریق پلات‌های ثابت نیازمندیم. بعد از کسب اطلاعات لازم می‌توان مشخص کرد که چه چیز  و در کجا داریم؟ و با آن چه کاری می‌خواهیم انجام دهیم؟ مشکل سازمان جنگلها در این خلاصه می‌شود که نه تنها خود توان حل مشکلات را ندارد بلکه تمام درها را نیز بر روی خودش بسته است. هیچ کس نمی‌گوید در حال حاضر کشور با مشکلاتی مواجه نیست. اما بیشترین مشکلات را همین انسان‌ها به‌وجود آورده‌اند و همین انسان‌ها هم باید آن‌ها را از میان بردارند. اگر قانون تنفس جنگل با توجه به خواست تعداد انگشت شماری به تصویب می‌رسد همین قانون هم می‌تواند با فعالیت و دانش چندین نفر دیگر به راه صحیح بر‌گردانده شود. مسئله خواستن برای حل مشکلات است و سازمان جنگل‌ها در حال حاضر علاوه بر اینکه  توان از میان برداشتن این مشکلات را ندارد بلکه علاقه‌ای هم به از میان برداشتن آنها از خود نشان نمی‌دهد. این امر هم به مدیران ضعیف این سازمان بازمی‌گردد که بایستی برای حل معضل دام و جنگل‌نشینانی که در حال تخریب عرصه‌های ما هستند قدم جدی بردارند.

فعالیت در دام‌سرا ادامه دارد؛ دیگ بزرگ شیر روی آتش هیزم است، گالش‌ها تازه از تولید کره با دستگاه سنتی فارغ شده‌اند؛ آنها ما را با نانی که زیر خاکستر پخته شده و کره ای که از آن هنوز قطرات دوغ می‌چکد؛ مهمان می‌کنند. بوی خوش کره تازه در فضا پیچیده است؛ سهره‌های پیشانی سرخ انگار گویی چشم به درون کلبه دارند،‌ سگ‌ها برای گرفتن تکه نانی دم تکان می‌دهند،‌ درختان پراکنده محوطه خالی دام‌سر تصوری از باغ را تداعی می‌کنند. یکی از الزامات تنفس جنگل؛ ساماندهی چرای دام در جنگل بوده است؛ این طرح چه راهکاری برای آن قرار است ارائه دهد؟