آخرین روز اردیبهشت امسال رئیس حوضۀ آبریز رودخانه کرخه و مرزی غرب اعلام کرد: کشت برنج در حوضۀ آبریز کرخه در تابستان امسال ممنوعیت دارد. به‌گفتۀ «شاهپور جباری» این پیشنهاد در اواخر بهمن‌ ۱۴۰۲ به‌تصویب کمیتۀ تخصصی سازگاری با کم‌آبی کشور رسیده و با همکاری بهره‌برداران و مسئولان عملیاتی خواهد شد: «یکی از ایرادهای جدی بر مدیریت منابع آب حوضۀ کرخه در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ رهاسازی و استفاده بیش‌از ظرفیت برنامه‌ریزی آب سد کرخه با توسعۀ کشت‌های پرآب بر شلتوک و مواجهه با کمبود آب و محدودیت برای کشت پاییزه به‌عنوان کشت غالب در منطقه بود. در برخی سال‌ها، سطوح زیرکشت در استان خوزستان با محدودیت قابل‌توجه و امکان تأمین آب برای شروع کشت پاییزه در شبکه‌های دشت‌عباس، عین‌خوش و فکه فراهم نشد و این امر نظام برنامه‌ریزی آب و کشاورزی کشور را با چالش مواجه کرد. به‌منظور حصول اطمینان از تأمین آب مطمئن کشت پاییزۀ سال آبی ۱۴۰۳-۱۴۰۲ و همچنین فراهم‌کردن تأمین آب‌کشت پاییزۀ سال آبی ۱۴۰۴-۱۴۰۳، کارگروه سازگاری با کم‌آبی استان خوزستان، پیشنهاد ممنوعیت کشت پرآب بر شلتوک در تابستان ۱۴۰۳ را به دبیرخانۀ کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی ارائه کرد.»

ششم خرداد هم رئیس روابط‌عمومی شرکت بهره‌برداری از سد، نیروگاه و شبکه‌های آبیاری مارون سازمان آب‌وبرق خوزستان، از ممنوعیت کشت شلتوک (برنج) در فصل زارعی تابستانه ۱۴۰۳ در آن حوضه خبر داد.

به‌گفتۀ «علیرضا نیکزاد» با انتشار اطلاعیه و نصب بنر در اماکن اداری و محل خدمات کشاورزی، ممنوعیت کشت شلتوک در حوضۀ مارون اعلام شده است: «بااستنادبه مصوبۀ کارگروه سازگاری با کم‌آبی استان خوزستان در ۵ اردیبهشت‌ماه سال‌جاری، کشت شلتوک در فصل زارعی تابستانه ۱۴۰۳ در حوضۀ مارون به‌طور کامل ممنوع است. اطلاعیه و بنرها در فرمانداری و بخشداری، شرکت بهره‌برداری مارون، ادارۀ جهاد کشاورزی و انجمن صنفی کشاورزان بهبهان، مرکز خدمات کشاورزی دودانگه، جایزان و سلطان‌آباد، دهیاری و شوراهای روستاها توزیع و نصب شده است.»

 یک اجازۀ محدود

ماجرای کشت برنج در خوزستان با انتشار یک اطلاعیه ازسوی وزارت جهاد کشاورزی در سال ۱۳۹۹ به‌شکل قانونی آغاز شد. براساس این اطلاعیه «هیئت وزیران با هدف ایجاد زمینۀ بهره‌وری حداکثری از منابع آب‌وخاک کشور و استفاده از ظرفیت بالقوۀ به‌وجودآمدۀ منابع آبی در استان خوزستان جهت تأمین بخش عمدۀ نیاز کشور به محصول برنج، با اصلاح مصوبۀ مربوط به ممنوعیت کشت برنج خارج از استان‌های گیلان و مازندران و الحاق یک تبصره به آن موافقت کرد. به‌موجب تبصرۀ مذکور، درصورت وجود شرایط منابع آب سطحی مناسب در هر سال در استان خوزستان، با پیشنهاد سازمان آب‌وبرق خوزستان و تصویب کارگروه سازگاری با کم‌آبی استان، مناطق با منابع آب سطحی مناسب، از اجرای این تصویب‌نامه فقط برای همان سال معاف هستند.

براساس این اطلاعیه، سازمان برنامه‌وبودجه مجاز است به‌منظور تسهیل تأمین وثایق لازم برای اجرای برنامه‌های موضوع این آیین‌نامۀ اجرایی، بخشی از اعتبارات این آیین‌نامۀ اجرایی را برای افزایش سرمایۀ صندوق‌های ضمانت سرمایه‌گذاری، صندوق بیمۀ کشاورزی و صندوق‌های حمایت از توسعۀ سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی و عشایری مشارکت‌کننده در برنامه‌های مذکور صرف  کند.

 باران آمد، برنج بکاریم

پس از این مصوبه اما سال‌های خشکسالی تشدید شد و دولت را بر آن داشت تا با آیین‌نامه‌های جدید اجرای مصوبه را لغو و به‌ویژه از کشت تابستانی برنج در استان‌های غیر شمالی جلوگیری کند. امسال اما بارش‌های پیاپی، این ایده را که می‌توان در خوزستان برنج کاشت را یک‌باردیگر مطرح کرد.

نمایندۀ شهروندان اهواز و کارون در مجلس شورای اسلامی یکی از از موافقان کاشت این محصول است که معمولاً در خوزستان به‌شیوۀ سنتی و آبی کشت می‌شود. روز گذشته خبرگزاری مهر به‌نقل‌از «سیدمحسن موسوی‌زاده» نوشت: «مسئولان اجازه دهند کشت برنج به‌صورت مدیریت‌شده در خوزستان انجام شود. کشت شلتوک، کشت غالبی است که این روزها مردم به‌دنبال آن هستند، هرساله به‌دلیل محدودیت‌های بارندگی و کمبود آب پشت سدها، در استان‌های جنوبی به‌خصوص خوزستان، محدودیت‌هایی را برای کشت قائل می‌شوند. دولت نیز مصوبه‌ای دارد که براساس‌آن در تابستان، تنها استان‌های شمالی اجازۀ کشت شلتوک دارند و در تابستان برای استان‌های جنوبی از جمله خوزستان محدودیتی را برای کشت شلتوک ایجاد می‌کنند.»

او می‌گوید: «امسال به‌گفتۀ مسئولان کشوری و وزارت نیرو، اغلب سدهای کشور به‌خصوص سدهای خوزستان پس از بارندگی‌های اخیر پُر و یا سرریز شده‌اند. به‌گفتۀ مسئولان استانی، اغلب سدهای خوزستان پر هستند و ظرفیت آنها به حد طبیعی و نرمال رسیده است؛ لذا امکان اینکه اجازۀ کشت شلتوک به خوزستان داده شود، وجود دارد. ممکن است درحال‌حاضر یک عده بخواهند کشت تجاری داشته باشند، در سطح وسیع کار انجام دهند و عده‌ای دیگر کشت معیشتی دارند که باید برای آنها تفاوت قائل شویم. اگر بنا است محدودیتی ایجاد شود تا آب به همه برسد، نباید همه را به یک رویه و با یک دستور پیش برد. باید به افرادی که کشت معیشتی انجام می‌دهند، اجازۀ کشت داده شود و برایشان محدودیتی ایجاد نکرد. همچنین باید برای آنهایی که قصد کشت تجاری دارند تا حدودی محدودیت ایجاد کرد؛ نه اینکه کامل آب را به‌روی آنها بست. بنابراین ما از مسئولان سازمان آب‌وبرق درخواست داریم که مدیریت آب را در دستور کار داشته باشند، اما محدودیت کلی برای مردم ایجاد نکنند. برنج خوزستان پرمصرف است؛ برنج خوزستان را علاوه‌براینکه مردم خوزستان استفاده می‌کنند، مردم استان‌های فارس و حتی استان‌های شمالی برای غنای برنج خود استفاده می‌کنند.»

 محدودیت را نمی‌پذیریم

به‌گفتۀ موسوی‌زاده، در چند روز اخیر نمایندگان استانی با فرماندارهای حوضه‌های دز، کرخه و کارون جلساتی داشته‌اند تا بتوانند راه‌حلی در مورد این مسئله پیدا کنند: «بیشترین محدودیت در حوضۀ کرخه است؛ اما به‌اذعان خود مسئولان، حوضه‌های دز و کارون وضعیت آبی بهتری دارند؛ لذا ممکن است در کرخه کمی نیاز به مدیریت وجود داشته باشد. برهمین‌اساس، روز یکشنبه فرماندارهای حوضۀ کرخه به جلسه‌ای در استان دعوت شده و درخصوص مدیریت آب با آنها صحبت شده است. 

بنده نیز هفته گذشته با معاون وزیر کشاورزی نشستی داشته‌ام و در رابطه با این موضوع صحبتی کردم؛ او به مصوبۀ دولت درباب ممنوعیت کشت برنج در استان‌های جنوبی اشاره داشت و گفت به‌دلیل‌اینکه از وضعیت پشت آب سدها خبر داریم، ما به‌عنوان وزارت کشاورزی چشم‌مان را بر مصوبۀ مذکور دولت می‌بندیم و محدودیتی برای کشت قائل نیستیم. حتی به مسئولان استانی هم می‌گوئیم که محدودیتی ایجاد نکنند؛ بلکه آب را مدیریت کنند.»

او به‌نمایندگی‌از سایر نمایندگان استان نیز توضیح داده است: «خواستۀ ما به عنوان نماینده‌های مردم از مسئولان مربوطه، اعم از مسئولان سازمان آب‌وبرق خوزستان و جهاد کشاورزی استان، این است که آب را مدیریت کنند، برای مردم محدودیتی ایجاد نکنند و اجازه دهند کشت برنج صورت گیرد. چراکه همان‌طورکه همه شاهد هستند، در خوزستان مشکل بیکاری و اقتصاد فراوان وجود دارد و اگر آب مدیریت شود، قطعاً با کشت‌های برنج که صورت می‌گیرد درآمدی برای مردم ایجاد می‌شود. همچنین سبد غذایی مردم خوزستان و حتی کشور هم با برنج خوزستان تأمین می‌شود. ما محدودیت را به‌صورت کلی نمی‌پذیریم. 

خواستۀ ما از مسئولان این است که آب را به‌درستی مدیریت کنند و مردم را از کشت محروم نکنند؛ ضمن اینکه توقع داریم اگر بنا است کشت‌های جایگزین را در نظر بگیرند، آموزش‌های لازمه را نیز مدنظر قرار دهند. مثل کنجد و یا کشت‌های دیگر که هم سودآور هستند و هم شاید آب کم‌تری نیاز داشته باشند؛ لازم است مسئولان مربوطه این محدودیت‌ها را برطرف و آموزش‌های لازم را ایجاد کنند تا اگر زمانی با چالش و مشکل آب مواجه شدیم، بتوانیم با استفاده از کشت‌های جایگزین کار را انجام دهیم و برای مردم سودآوری داشته باشیم. بنده نه بی‌تدبیری را قبول دارم و نه محدودیت کامل را؛ بلکه تنها صحبت ما این است که آب پشت سدها مدیریت شود، تولید برق مدیریت شود و کشت نیز صورت گیرد.»

با شدت‌گرفتن مشکلات ایجاد شده در بخش آب در استان خوزستان و کم‌آبی شدید این استان، نظرات مختلفی دربارۀ دلایل شکل‌گیری این بحران عنوان شده که یکی از آنها موضوع کشت برنج در این استان بود.

 کشت غیرقانونی

طبق آخرین آمار رسمی منتشر شده ازسوی شرکت آب‌وآبفای خوزستان، تا پایان سال 1400 یعنی یک سال پس از مصوبۀ کشت قانونی برنج، در این استان ۹۰ هزار هکتار کشت شلتوک با صرف ۳.۵ میلیارد مترمکعب آب انجام شده است. این عدد دوونیم برابر مصرف صنعتی کشور است. همچنین پس از ممنوعیت کشت برنج، این کشت به‌صورت غیرقانونی همچنان انجام می‌شود که همین مسئله سبب شده که حقابه سایر بخش‌ها تأمین نشود.

از سال ۱۴۰۰ و به منظور  اصلاح الگوی کشت در خوزستان، کشت کنجد به‌جای برنج به کشاورزان استان پیشنهاد شد که براساس شواهد هرگز ازسوی زارعان جز عدۀ قلیلی پذیرفته نشد. «محمد زیارتی» کارشناس علوم کشاورزی اهل خوزستان، در مورد طرح جایگزین کشت و اینکه چرا نمایندگان مجلس می‌خواهند کشت برنج تداوم داشته باشد می‌گوید: « من فکر می‌کنم که بسیار طبیعی است که نمی‌شود کنجد را به‌جای برنج جایگزین کرد. پول برنج نقد است. فرض کنید کسی نتواند محصول خود را به بازار هم بفروشد. چند محصول کشاورزی دارید که ماندگاری برنج را داشته باشد و بتوانید آن را درب منزل هم بفروشید؟  اگر فقط مسئله را با مصرف آب بسنجیم، حق با شماست. این محصول حدود یک‌هشتم برنج و یک‌پنجم ذرت، آب مصرف می‌کند اما سود اقتصادی آن برای کشاورز نسبت‌به برنج بسیار کم و محدود است. یعنی شما وقتی یک محصول جایگزین معرفی می‌کنید، باید جایگزینی ریالی هم در نظر بگیرید.»

او ادامه می‌دهد: «برخی می‌گویند کنجد محصولی با قیمت پایین نیست؛ بله. اما کشاورزان در هر هکتار زمین بین یک تا یک‌ونیم تن کنجد برداشت می‌کنند؛ درحالی‌که در هر هکتار شالی، سه تن برنج برداشت می‌شود. یعنی در یک سطح کشت برابر، درآمد نصف می‌شود. این چالش در طرح اصلاح نیروی کشت است. در تمام دنیا نظام تعرفه‌ای اعمال می‌شود و درصورت ارزان یا گران‌شدن محصولات، برای صادرات یا واردات آنها تعرفه بسته می‌شود. اما در کشور ما هیچکدام از این سیاست‌ها رعایت نمی‌شود. در ایران ما حتی عدد رسمی و درستی از میزان مصرف آب در بخش‌های مختلف نداریم. به‌عنوان مثال دو عدد برای کشت برنج خوزستان روایت می‌شود. یکی سه میلیارد مترمکعب و دیگری چهار میلیارد مترمکعب. همین اختلاف یک میلیارد مترمکعبی، می‌تواند نشان دهد که چرا برنامه برای بهینه‌سازی مصرف آب در کشاورزی جواب نمی‌دهد.»

زیارتی توضیح می‌دهد که آغاز دوباره و بازگرداندن کشت برنج، نه ایدۀ نمایندگان بلکه مطالبۀ بسیاری از برنجکاران است. چرا که حقیقتاً موضوع معاش و درآمدشان تحت‌تأثیر است. به‌نظر اتفاقات روشنی این میان وجود دارد: باران آمده، اما این به‌معنای پایان خشکسالی نیست؛ برنج بخش قابل‌توجهی از آب خوزستان را می‌خورد، اما کشاورزان می‌خواهند محصولی بکارند که سود تضمین‌شده دارد؛ دولت مصوب کرده کشت برنج ممنوع است، گروهی به‌دنبال رفع این ممنوعیت هستند، چراکه جواب نداده است. گویی بازهم به همان سؤال تکراری بخش کشاورزی می‌رسیم: «نواقص و چالش‌های طرح اصلاح الگوی کشت چه‌زمانی اصلاح و این طرح بازبینی می‌شود؟»