سیل در آسیا یکی از عوامل خسارت‌زا به آثار تاریخی است. این وضعیت به‌ویژه در هند حاکم است، مناطق مختلف این کشور در طول بهار با باران‌های موسمی و سیل مداوم مواجه هستند که بر مکان‌های تاریخی مانند تاج‌محل در آگرا و معابد مختلف در ایالت‌هایی مانند بیهار و اوتار پرادش تأثیر گذاشته است. در سال ۲۰۲۰، خروش سیل از رودخانهٔ برهماپوترا در آسام باعث آسیب به پارک ملی کازیرانگا و چند مکان تاریخی در منطقه شد.

 

در پاکستان هم وضعیت همین است. مکان‌های تاریخی این کشور از جمله گورستان ماکلی (میراث جهانی یونسکو) به‌دلیل باران‌های موسمی و جاری شدن سیل دچار آسیب شده و در سال‌های اخیر، سیل شهر باستانی موهنجودارو را نیز تهدید کرده است.

مکان‌های تاریخی نپال به‌ویژه آنهایی که در درهٔ کاتماندو هستند، همواره تحت‌تأثیر سیل قرار دارند. در ۲۰۱۷ میلادی، یونسکو دربارهٔ تأثیر سیل بر مکان‌های تاریخی این کشور از جمله میدان باکتاپور دوربار اعلام نگرانی کرد.

مناطق کم‌ارتفاع و پرجمعیت بنگلادش هم همواره در معرض سیل قرار دارند و ساختارهای تاریخی این کشور را تهدید می‌کند. سیلاب‌هایی که آثار تاریخی سانداربان و مکان‌های باستانی منطقهٔ مهاستانگر را با آسیب مواجه کرده است.

برخی آثار و بناهای تاریخی هم هستند که به‌دلیل سیلاب‌های ناگهانی به‌طور کامل یا بخش قابل‌توجهی از آنها از دست رفته‌ است؛ از جمله بین‌النهرین. شهرهای باستانی سومری مانند اور و اوروک، واقع در عراق با سیلاب‌های ناشی از رودخانه‌های دجله و فرات مواجه بوده‌اند و به‌تدریج تخریب و متروکه شده‌اند.

 

مورد دیگر هم در مصر باستان که طغیان رودخانهٔ نیل، اگرچه برای کشاورزی و تمدن در مصر باستان ضروری بود، اما بارش‌های سیل‌آسا معابد و سکونتگاه‌های تاریخی واقع در کناره‌های رودخانه را با آسیب مواجه کرد.

آن سوی دیگر ماجرای مواجههٔ آثار تاریخی و سیلاب‌ها در امارات رخ داده است و بررسی‌ها نشان می‌دهد که این سیل اخیر خسارت قابل‌توجهی به آثار و اماکن تاریخی این کشور وارد نکرده یا بسیار ناچیز بوده است. مکان‌های تاریخی دوبی، مانند محلهٔ تاریخی الفهیدی (البستکیه)، معمولاً به‌خوبی نگهداری می‌شوند و زیرساخت‌ها در این کشور از جمله سیستم‌های زهکشی و اقدامات مدیریت سیل، عموماً به‌خوبی توسعه یافته است و قادر به مدیریت باران‌های شدید و سیل هستند.

 

شهرهای باستانی در معرض آسیب

برخی از موارد بارز آسیب به محوطهٔ تاریخی ناشی از سیل در ایران هم عبارتند از گنبد سلطانیه، چغازنبیل، میراث‌فرهنگی مناطق روستایی و… . چند منطقهٔ تاریخی ایران هم در طول سال‌های متمادی تحت‌تأثیر باران و سیل بوده‌اند از جمله شهر باستانی تخت‌جمشید، شهر باستانی شوش، شهر باستانی بیستون، شهر باستانی گرگان (جرجان) که کاخ گلستان را در خود دارد، مکان‌های تاریخی مانند تخت‌جمشید و پاسارگاد و بناهای تاریخی داخل و اطراف شهر اصفهان، از جمله میدان نقش جهان و مسجد جامع اصفهان که به‌طور غیرمستقیم تحت‌تأثیر چالش‌های ناشی از سیل قرار دارند.

 

تخت‌جمشید، میراث جهانی یونسکوست و در سال‌های اخیر با خسارت‌های ناشی از سیل مواجه بوده است. محوطه‌های باستانی شوش هم در کنار رودخانه‌ها قرار دارند که آنها را در برابر سیل آسیب‌پذیر کرده است. سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر نیز یکی دیگر از آثار ثبت‌شده در میراث جهانی یونسکوست که همواره با تهدیدات ناشی از سیل مواجه بوده است. این سیستم آبیاری باستانی در شامل سدها، کانال‌ها و آسیاب‌های آبی است که قدمت آنها به دوران ساسانیان می‌رسد. گنبد سلطانیهٔ زنجان نیز در فهرست میراث جهانی یونسکوست و بر اثر سیل آسیب دیده است. پل‌های تاریخی در لرستان هم طی سال‌های اخیر بر اثر سیلاب‌ها دچار تخریب شده‌اند. چغازنبیل، مجموعهٔ ایلامی باستانی در استان خوزستان هم در معرض سیل رودخانه‌های مجاور است که بر یکپارچگی این محوطهٔ مهم باستانی تأثیرگذار است. اواخر فروردین امسال هم رسانه‌های محلی خراسان‌رضوی به‌نقل از کارشناسان هشدار دادند کتیبه‌های آرامگاه فردوسی در محوطهٔ تاریخی توس زیر رگبار باران‌های اسیدی در معرض تخریب‌ قرار دارند. بناهای تاریخی در مناطق روستایی نیز تحت‌تأثیر سیل قرار دارند. «احسان رحمانیان»، مدیر پایگاه میراث‌فرهنگی توس، در این باره نوشته بود: «در اثر باران‌های اسیدی، بسیاری از اشعار درج‌شده بر کتیبه‌های آرامگاه خورده شده و کاملاً از بین رفته است.»‌

 

آمارها جدید نیست

این نخستین‌بار نیست که آثار و بناهای تاریخی شهرهای مختلف ایران درنتیجهٔ سیل و دیگر بلایای طبیعی در آستانهٔ تخریب قرار می‌گیرند و به‌نظر می‌رسد در نبود اقدامات مناسب برای نگهداری و محافظت اصولی از این آثار، سرعت تخریب آنها را در مخاطرات و بلایای طبیعی افزایش داده‌ است& به‌‌طوری‌که طی دهه‌های اخیر علاوه بر سیل تعداد قابل‌توجهی از آثار تاریخی ایران در پی زلزله، فرونشست زمین، سدسازی‌های بی‌رویه، احداث جاده و دیگر دخالت‌های انسانی از بین رفته‌‌اند یا در معرض جدی ویرانی قرار گرفته‌اند. دربارهٔ خسارت سیل به این آثار آمار دقیق و واضحی هم اعلام نمی‌شود و آخرین آمار رسمی از میزان خسارات کلی به آثار تاریخی کشور نقل قول «عزت‌الله ضرغامی»، وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، در مرداد ۱۴۰۱ است که عنوان کرده بود «۷۳۰ اثر تاریخی آسیب دیده و دو هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان هم خسارت وارد شده است.»

 

جدیدترین آمارهای استانی این آسیب‌ها را هم هفتهٔ پیش «محمدهادی طهرانی»، مدیرکل میراث‌فرهنگی سیستان‌وبلوچستان، اعلام کرد و گفت: «به‌دلیل بارش‌های اخیر بخش زیادی از بناها و آثار تاریخی استان از ۱۵ تا ۹۰ درصد خسارت دیده‌اند. یکی از این آثار نیز مسجد تاریخی عبدالقادر در شهرستان نیکشهر است که دیوارها و حصارهای آن فروریخت و با نفوذ آب به داخل، حدود ۹۰ درصد خسارت دیده است. قلعهٔ فیروزآباد راسک و آتشکدهٔ کله‌گنگ نیز در پی ریزش دیوار تا ۵۰ درصد تخریب شدند. بافت تاریخی قلعه‌نو زهک، قلعهٔ کنت سراوان و شماری از مقبره‌ها نیز ریزش کرده‌ و به‌دلیل نفوذ آب و رطوبت به دیواره‌های کاهگلی‌ تا ۴۵ درصد تخریب شده‌اند. برج‌ها، دیوارها و فضاهای داخلی قلعه‌هایی مانند انوشیروان چابهار، دانشسرای مقدماتی زاهدان، قلعهٔ تیس چابهار و قلعهٔ بمپور به‌دنبال نفوذ آب و ریزش دیوارها خسارت‌ دیدند.»‌

 

فقدان ملاحظات

محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی درحالی در معرض آسیب‌های مختلف از جمله سیل قرار دارند که به‌گفتهٔ فعالان میراث‌فرهنگی کاوش در بسیاری از این محوطه‌ها هنوز به پایان نرسیده است و ناشناخته‌های فراوانی وجود دارد که با این رویه برای همیشه نابود می‌شوند و این سیلاب‌ها به وقوع زلزله و تخریب کامل آنها منجر خواهد شد.

 

«سیدمحمد بهشتی»، کارشناس میراث‌فرهنگی دربارهٔ سوءمدیریت‌های گسترده که به تهدید جدی بقای بناها و محوطه‌های تاریخی ایران تبدیل شده، به «اعتماد» گفته است «نقاط قابل‌زیست در ایران، همواره خطرناک‌ترین نقاط کشور بوده. وقتی اطلس نقاط زلزله‌خیز یا نقاط سیل‌خیز کشور را می‌بینید، متوجه می‌شوید که این نقاط کاملاً برهم منطبق‌اند؛ هرجا سیل‌خیزتر است، زلزله‌خیزتر. این نقاط با اطلس پراکندگی جمعیت هم منطبق است؛ هرجا سیل‌خیزتر و زلزله‌خیزتر است، جمعیت بیشتری هم دارد. البته مخاطرات طبیعی ایران یک پدیدهٔ جدید نیست و این سرزمین در طول تاریخ با این تهدیدها مواجه بوده؛ اما در گذشته جمعیتی که در مناطق پرمخاطره ساکن می‌شده، ملاحظاتی در قبال این تهدیدها در نظر می‌گرفته و به همین دلیل در وقوع سیل، آثار تاریخی معمولاً کمترین خسارت را متحمل می‌شدند -اگر چه استثنائاتی هم بوده- به‌عنوان مثال وقتی در دشت گرگان سیل می‌آید، نگران تخریب تپه‌های تاریخی این منطقه نیستیم؛ چون این تپه‌ها با ملاحظهٔ سیل‌خیز بودن منطقه مستقر شده است.»

اما به‌گفتهٔ او، در دورهٔ جدید، شرایط بدون ملاحظه این تهدیدات ایجاد شده که بارزترینش، رعایت نکردن حریم گسل‌ها و حریم مسیل‌ها و رودخانه‌هاست و امروز هم خسارت این بی‌توجهی را شاهدیم.

 

آثار تخریبی سیل ماندگار است

مطالعات مختلف نشان می‌دهد بی‌توجهی به تخریب‌های ناشی از سیل در آثار تاریخی می‌تواند عواقب قابل توجه و خسارات جبران‌ناپذیری به‌همراه داشته باشد. مقاله‌ٔ منتشرشده با عنوان «سیل و تأثیر آنها بر میراث‌فرهنگی»‌ در mdpi عنوان می‌کند این خسارت‌ها می‌توانند شامل آسیب‌های ساختاری، از دست رفتن مصنوعات و آثار هنری، تخریب تسریع‌شده، تأثیر بر گردشگری و هویت، از دست دادن هویت فرهنگی و تضعیف میراث جهانی باشد. واقعیت دیگر اینکه سیل‌ها نه‌تنها در زمان ماندگاری بلکه تا مدت‌ها پس از فروکش کردن به میراث معماری آسیب جدی وارد می‌کنند. حتی اگر بنای تاریخی تسلیم شوک موج سیل نشود و فروریختن آن با سرعت رخ ندهد، باز هم احتمال زیادی وجود دارد که بعد از سیل خسارت آن وجود داشته باشد، از جمله اینکه ترک‌ها پس از نشست تفاضلی خاک ظاهر می‌شوند.

 

سیلاب‌ها می‌توانند یکپارچگی ساختاری ساختمان‌های تاریخی، بناهای تاریخی و مکان‌های باستانی را فرسایش دهند و آنها را تضعیف کنند. این آسیب می‌تواند منجر به فروریختن دیوارها، پایه‌ها یا سایر عناصر معماری شود که منجر به از بین رفتن غیرقابل برگشت بافت تاریخی می‌شود. از دست رفتن مصنوعات و آثار هنری نیز دیگر پیامد سیلاب‌هاست و عنصر جایگزینی هم برای آن وجود ندارد. از سوی دیگر سیل اغلب آلاینده‌ها، رسوبات و نمک‌ها را به سازه‌های تاریخی وارد و به مرور زمان تخریب را تسریع می‌کند. این امر می تواند اصالت و وضعیت بناهای تاریخی را به خطر بیندازد و مرمت و حفاظت را هم چالش‌برانگیزتر کند. این درحالی‌است که بناهای تاریخی، جاذبه‌های اصلی گردشگری هستند و به هویت فرهنگی منطقه کمک می‌کنند. غفلت از تخریب ناشی از سیل می‌تواند فرصت‌های گردشگری را کاهش دهد و بر اقتصادهای محلی تأثیر بگذارد. بناهای تاریخی همچنین بازنمایی ملموسی از تاریخ، سنت‌ها و هویت یک جامعه هستند و تخریب آنها به‌دلیل بی‌‌توجهی به خطرات سیل می‌تواند منجر به از دست دادن تداوم فرهنگی و حافظهٔ جمعی مرتبط با این مکان‌ها شود، تخریب آنها به‌دلیل سیل هم می‌تواند میراث فرهنگی مشترک جهان را کاهش دهد.

 

اقدامات موفق در دیگر کشورها

کشورهای موفق در حفظ و نگهداری اصولی بناها و آثار تاریخی معتقدند اگرچه محافظت کامل از این دارایی‌ها غیرممکن است، اما می‌توان خسارت وارده به آنها را به حداقل ممکن کاهش داد. کشورهایی مانند ایتالیا، یونان و ژاپن از جمله این کشورها هستند که اقدامات خاصی را برای محافظت از آثار تاریخی خود در برابر خطرات مختلف محیط‌زیستی از جمله سیل اجرایی کرده‌اند. برخی از رویکردهای رایج آنها عبارت است از بهبود زیرساخت‌ها، ارزیابی و پایش خطر، مشارکت جامعه و همکاری بین‌المللی.

این کشورها در ارتقای سیستم‌های زهکشی، ساخت موانع سیل و اجرای استراتژی‌های مدیریت آب برای کاهش خطرات سیل در اطراف مکان‌های تاریخی سرمایه‌گذاری کرده‌اند. ارزیابی‌های منظمی هم برای شناسایی مناطق سیل‌خیز در نزدیکی آثار تاریخی انجام داده‌اند. جوامع محلی‌شان هم با سازمان‌های میراث‌فرهنگی برای افزایش آگاهی در مورد خطرات سیل و اجرای طرح‌های واکنش اضطراری برای محافظت از مکان‌های تاریخی در هنگام وقوع سیل با یکدیگر بیشترین همکاری را دارند.