از چالش‌های اصلی بشر در طول تاریخ، می‌توان به زنده‌ماندن و بقا اشاره کرد که پارامترهای زیادی در آن دخیل بوده است. یکی از این عوامل که هنوز هم نقش مهمی در زندگی انسان‌ها دارد، داشتن سرپناه دائمی و ایجاد تمهیداتی برای مقابله با گرما، سرما، باد، باران و دیگر پدیده‌های طبیعی غیرقابل‌کنترل است. ازاین‌رو، انسان‌ها همواره تلاش کرده‌اند تا راه‌حل‌های متفاوتی برای ایجاد آسایش و آرامش در محیط زندگی خود پیدا کنند که منجر به اختراع و ساخت دستگاه‌های مکانیکی و تأسیساتی متفاوت برای گرم‌کردن یا سردکردن محل زندگی شده و متأسفانه آسیب‌های فراوان محیط زیستی و آلودگی‌های زیادی را نیز با خود به همراه داشته است. در این میان، ایرانیان در طول تاریخ برای ایجاد فضای مطلوب و آسایش در خانه‌های خود، راه‌حل‌هایی هوشمندانه را به کار برده‌اند و باتوجه‌به ویژگی‌های اقلیمی محل زندگی خود، از انرژی پدیده‌های طبیعی، برای ایجاد فضای مطلوب و آرام در خانه‌های خود بهره برده‌اند. کشور پهناور ایران دارای چهار اقلیم متفاوت معتدل و مرطوب (سواحل جنوبی دریای خزر)، سرد (کوهستان‌های غربی)، گرم و خشک (فلات مرکزی) و گرم و مرطوب (سواحل جنوبی) است. این یادداشت شرحی است بر معماری اقلیم سرد و کوهستانی.

 

 در این میان، یکی از راهکارهای ساکنان مناطق کوهستانی ایران برای مقابله با سرما، ساخت خانه‌ها کنار هم به شکل متراکم و همچنین ایجاد معابر کم‌عرض در محدوده شهرها و روستاها بوده است که موجب شده تا انرژی کم‌تری استفاده شود. همچنین قرارگرفتن معابر و خیابان‌ها عمود بر جهت باد، راه‌حل هوشمندانه دیگری است که در این مناطق برای امنیت و آسایش شهروندان به کار برده شده است.

 به زبان ساده‌تر، خانه‌های اقلیم سرد و کوهستانی دارای پلان و بافتی متراکم هستند و برای اتلاف کمتر انرژی، فرم ساختمان‌ها به شکلی است که کمترین سطح تماس را با سرمای خارج داشته باشند و حرارت کمتری را از درون به بیرون انتقال دهند. درنتیجه ساختمان‌ها به شکل احجام مکعبی شکل طراحی شده‌اند تا نسبت سطح خارجی بنا به حجم داخلی آن کاهش یابد. جالب است بدانید که برای گرم‌کردن ساختمان‌ها نیز کوتاه‌کردن ارتفاع اتاق‌ها به کمک ساکنان این اقلیم آمده است. 

 

بناهای سنتی در اقلیم سرد مانند نواحی مرکزی فلات ایران دارای حیاط مرکزی بوده‌اند و سایر قسمت‌ها دور این حیاط چیده شده‌اند. در این ساختمان‌ها، اتاق‌های واقع در سمت شمال حیاط، بزرگ‌تر از سایر قسمت‌ها است و تالار یا اتاق اصلی نشیمن خانه نیز در این سمت حیاط واقع شده تا از تابش مستقیم و حرارت آفتاب در فصل سرد زمستان استفاده کنند. همچنین ضلع جنوبی ساختمان به دلیل کوتاه و معتدل بودن فصل تابستان کمتر به کار گرفته می‌شود. درنتیجه اتاق‌های جنوبی و اتاق‌های شرقی و غربی به‌عنوان انباری یا فضاهای خدماتی و سرویس‌های بهداشتی کاربرد دارند.

علاوه بر این، برای جلوگیری از اتلاف حرارت در این مناطق کلیه بازشوها کوچک‌تر از بناها در سایر اقلیم‌های دیگر طراحی و اجرا شده‌اند و برای استفاده بهتر از انرژی خورشید بازشوها و پنجره‌ها در ضلع جنوبی ساختمان مکان‌یابی شده‌اند.

 

 قطر زیاد دیوارها نیز از تبادل حرارتی بین فضای داخلی بنا و محیط بیرونی ساختمان جلوگیری می‌کند. معیارهای معماری اقلیم سرد و کوهستانی و گرم و خشک شباهت زیادی به هم دارند و تنها تفاوت آنها در منابع حرارت دهنده است. در واقع، در اقلیم گرم و خشک این منبع از سمت بیرونی بنا و در اقلیم سرد از سمت داخل فضا است؛ لذا در این اقلیم به کمک مصالح بنایی قطر دیوارها را زیاد کرده‌اند تا این جداره بتواند به‌عنوان منبع ذخیره حرارت داخل بنا عمل کند. دیوارهای قطور، گرما و حرارت تابش آفتاب روزانه را در طول شب حفظ و به تعدیل دمای داخل ساختمان کمک می‌کند. در معماری بومی این مناطق تا حد ممکن تلاش شده است تا به شکل طبیعی یا با استفاده از بخاری و گرمای ناشی از حضور افراد، پخت‌وپز یا حضور حیوانات، بنا را گرم کنند.

 

روستای کندوان در نزدیکی تبریز، از بهترین نمونه‌های ساخته دست انسان در اقلیم سرد و کوهستانی است. این روستا، معماری صخره‌ای و به شکل مخروطی یا کله‌قندی دارد. کله‌قندها (کران یا گیران) در اصل صخره‌هایی است که خانه‌ها، انبارها و دیگر بخش‌های روستا در دل آن به وجود آمده‌اند. این کران‌ها به این صورت شکل گرفته‌اند که ساکنان اولیه روستا، صخره‌های مخروطی شکل را بر اساس نیازهای خود و تا جایی که جنس سنگ به آن‌ها اجازه داده، کنده‌اند و مکانی مناسب برای زندگی ایجاد کرده‌اند.

 ارتباط طبقات بالایی کران‌ها با خارج، از طریق پلکان‌های بسیار زیبا از بدنه خود کران تأمین شده است. طبقه همکف، بیشتر اصطبل یا آغل بوده و طبقات دوم و سوم و چهارم به‌عنوان سکونتگاه استفاده می‌شود. با استقرار اصطبل یا آغل در طبقه همکف ساکنان این خانه‌ها امکانی را فراهم آورده‌اند تا سرمای زمین در زمستان خللی در زندگی روزمره ایجاد نکند.

 

خانه‌های کندوان مانند سایر ساختمان‌های ساخته شده در اقلیم سرد و کوهستانی در ضلع جنوب داری پنجره‌های کوچک و ورودی‌های کنترل شده هستند. این طراحی به‌منظور بهره‌مندی از گرمایی است که توسط خورشید در طول روز به زمین تابیده می‌شود. همچنین این خانه‌ها در ضلع جنوبی کوه ساخته شده‌اند تا بتوانند در طول شب نیز با استفاده از جریان هوا، گرمای جذب شده در طول روز را نیز دریافت کنند. 

 

 به‌طورکلی در معماری بومی مناطق سردسیر، توجه به کاهش اتلاف حرارت در ساختمان ضرورت زیادی دارد. همچنین بهره‌گیری از انرژی خورشید در گرمایش ساختمان و توجه به عوامل طبیعی آب‌وخاک باید موردتوجه طراحان قرار گیرد. ازاین‌رو، بررسی معماری اقلیمی، مطالعه چالش‌ها و راه‌حل‌هایی که در طول زمان بهترین بازدهی را داشته و تبیین نکات اجرایی آن، می‌تواند به‌عنوان راهنمایی برای معماران در طراحی ساختمان‌های جدید راهگشا باشد.