مطالعات دربارهٔ گلسنگ‌ها در محوطه‌های باستانی تخت‌جمشید و پاسارگاد از اوایل دههٔ ۱۳۸۰ آغاز شده است و شاید بتوان طرح نگرانی در این باره را هم مربوط به همین زمان دانست؛ خبرهایی که طی آن اعلام شد تصاویر حکاکی‌شدهٔ گل‌های لوتوس و سربازان ارتش جاویدان هخامنشی در بخش‌هایی از تخت‌جشمید اصلی‌ترین محل در معرض خطر تخریب گلسنگ‌هاست.

همان زمان «پریسا محمدی»، میکروبیولوژیست و عضو هئیت‌علمی دانشگاه الزهرا(س)، با اشاره به آسیبی که گلسنگ‌ها می‌توانند به یک اثر تاریخی وارد کنند، گفته بود گلسنگ‌ها به دو روش فیزیکی و شیمیایی قادر به تخریب بستر خود هستند. «پریسا محمدی» در اوایل دههٔ ۱۳۹۰ (او آن زمان رئیس وقت پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی و صنایع‌دستی و گردشگری بود) گفت افزایش رطوبت هوا و مرمت با استفاده از سیمان از عوامل رشد گلسنگ مخرب در آرامگاه کوروش است. به‌گفتهٔ او، تحقیقات صورت‌گرفته روی گلسنگ‌هایی که روی آرامگاه کورورش رشد کرده، نشان داده است نفوذ گلسنگ به‌طور مؤثری در خرد شدن فیزیکی سنگ‌های این بنای تاریخی نقش دارند.

 

فعالیت کارگاه‌های پاکسازی

حالا و با انتشار دوبارهٔ اخبار گلسنگ‌ها، مدیر پایگاه پژوهشی میراث جهانی تخت‌جمشید از فعال بودن کارگاه‌های پاکسازی گلسنگ‌ها در مجموعهٔ جهانی تخت‌جمشید به «پیام ما» خبر می‌دهد و می‌گوید: «گلسنگ‌ها یکی از مهمترین عوامل آسیب‌رسان در بناهای تاریخی به‌ویژه آثار سنگی محسوب می‌شوند و عملیات پاکسازی آنها در مجموعهٔ جهانی تخت‌جمشید به‌صورت کارگاه و توسط تیمی از کارشناسان حفاظت و مرمت انجام می‌شود و همچنان ادامه دارد.»

او با تأکید بر اینکه تاکنون یک درمان قطعی و واحد برای گلسنگ ارائه نشده است، اعلام می‌کند کشورهای مختلف راه‌حل‌های متفاوتی را  برای پاکسازی پیشنهاد می‌کنند.

به‌گفتهٔ عسکری چاوردی، در گذشته مرمتگران تجربی با آب و برس اقدام به پاکسازی گلسنگ‎ها می‌کردند که معایب زیادی دارد از جمله انتشار گلسنگ‌ها و از بین نرفتن لیف گلسنگ‌ها و به وجود آمدن انواع جدید. این روش از شروع کار بنیاد پژوهشی پارسه-پاسارگاد در تخت‌جمشید منسوخ شد.

 

یک رویداد دانش‌بنیان

مدیر پایگاه پژوهشی میراث جهانی تخت‌جمشید با بیان اینکه پایگاه تخت‌جمشید از ۱۷ سال پیش تاکنون مطالعات بسیاری دربارهٔ نوع و روش‌های پاکسازی گلسنگ‌ها آغاز کرده است، می‌گوید: «این مطالعات با همکاری مراکز بین‌المللی و مراکز تخصصی ایرانی همچنان درحال انجام است. می‌توان گفت تخت‌جمشید اولین سایت ایرانی است که گلسنگ‌های آن مورد بررسی‌های تخصصی قرار گرفتند و اولین مکانی است که با گلسنگ‌ها به‌صورت علمی برخورد شد.»

به‌گفتهٔ عسکری چاوردی، در سال ۱۳۹۰ بخشی از گلسنگ‌زدایی به‌عنوان آزمایش توسط هیئت مرمت و باستان‌شناسی ایران-ایتالیا انجام شد و پس از اینکه نتایج استفاده از یک نوع مواد گلسنگ‌زدا مثبت تشخیص داده شد، در سال ۱۳۹۸ کاخ شورا و کاخ تچر توسط مرمتگران بدون مرز و با همکاری نزدیک کارشناسان ایرانی از گلسنگ‌ها پاکسازی و آثار سنگی مرمت شد.

او همچنین ادامه می‌دهد: «هیئت باستان‌شناسی و مرمت ایران-ایتالیا تست‌هایی روی یکی از دیواره‌های بدون نقش در تخت‌جمشید انجام دادند تا پس از چند سال دوباره مورد بررسی قرار گیرند. پاکسازی گلسنگ‌ها و رویش آنها بسیار پیچیده است و برای دیدن نتایج منتج از پاکسازی‌ها نیاز به یک دورهٔ چندساله است. معمولاً پاکسازی گلسنگ‌ها باید همزمان با اقدامات حفاظتی و مرمتی انجام شود و ضروری است برای پاکسازی هر بخش، یک کارگاه مرمتی تعریف شود تا پس از پاکسازی گلسنگ‌ها اقدامات حفاظتی و مرمتی انجام شود. در غیر این‌صورت، پاکسازی‌ها ممکن است نه‌تنها مثبت نباشد بلکه برای آثار تاریخی زیانبار هم باشد.»

مدیر پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید تأکید می‌کند مجموعهٔ تخت‌جمشید طی برنامه‌های ازپیش‌تعیین‌شده اقداماتی را در راستای پاکسازی گلسنگ‌ها و حفاظت و مرمت آن مدنظر دارد: «یک کارگاه فعال در کاخ آپادانا مشغول عملیات پاکسازی گلسنگ‌ها‌ست. کارگاه پلکان شمالی کاخ آپادانا نیز به‌زودی ایجاد خواهد شد است. برای پاکسازی پلکان شمالی کاخ آپادانا متخصصین ایرانی و خارجی با مرمتگران تخت‌جمشید همکاری خواهند داشت و یا اینکه به‌عنوان مشاور همکاری خواهند داشت.»

مدیر پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید در ادامه با اشاره به اینکه پروژهٔ گلسنگ‌زدایی از کاخ‌های تچر و کاخ شورا انجام شده است و پروژهٔ تالار آپادانا در روزهای اخیر آغاز شده است، می‌گوید: «مستندسازی و مستندنگاری محل گلسنگ‌ها در تخت‌جمشید در حال انجام است و تا یک ماه دیگر رویداد دانش‌بنیان در راستای حل موضوع گلسنگ در تخت‌جمشید برگزار می‌شود.»

حذف گلسنگ‌ها به‌صورت موردی 

 

مدیر پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید دربارهٔ موضوع قارچ‌ها نیز توضیح می‌دهد که درواقع قارچ‌ها موجودات هتروتروفیک یوکاریوتی هستند که با دیوارهٔ سلولی سخت خود که از مادهٔ کیتین ساخته شده، شناخته می‌شوند و در میراث جهانی تخت‌جمشید نمونه‌هایی از قارچ‌های مرستماتیک میکروسکوپی و مخمری سیاه دیده می‌شود و درواقع ایجاد رابطهٔ همزیستی بین قارچ و حداقل یک میکروارگانیسم فتوسنتزکننده، منجر به شکل‌گیری گلسنگ می‌شود.

او به مدیریت بحران محوطهٔ میراث جهانی تخت‌جمشید در بخش گلسنگ‌ها نیز اشاره می‌کند و می‌گوید:‌ «از سال ۱۳۸۲ مطالعات میدانی بر روی نقش برجسته‌هایی که درگیر تهدید طبیعی گلسنگ بوده‌اند، به‌طور ویژه آغاز شد. بنابر این مطالعات میدانی، بیش از ۱۰۰ گونه گلسنگ در محوطه شناسایی شده است که پیشتر اخبار این پروژهٔ تحقیقاتی از سوی پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید، منتشر شده بود. به‌دلیل پر‌اهمیت‌بودن رفع گلسنگ‌های مخرب شناسایی‌شده بر روی برخی نقوش که درجهٔ تخریب آنها گاه به مرحلهٔ مرمت و استحکام‌بخشی اضطراری می‌رسد، گاهی اقدامات اجرایی بدون تهدیدزدایی و فقط بازدارنده است.»