«ارسنگان»، شهری تاریخی در استان فارس است که حالا با نام «ارسنجان» شهره شده. از این شهر در کتاب‌های تاریخی چون «فارسنامهٔ ناصری»، «آثار العجم فرصت‌الدوله شیرازی»، «بستان‌السیاحه زین‌العابدین صوفی»، «دایرهالمعارف علامه دهخدا» نام برده شده، اما روایت‌ها نشان می‌دهد تاریخ دقیق بنای شهر روشن نیست. با‌این‌حال، آثار باستانی از جمله مسجد جامع، مدرسهٔ سعدیه، ایوان قدمگاه مربوط به دورهٔ هخامنشی، قلاتخوار، جمال‌آباد، تل مهره‌ای (کمال‌آباد)، قصر منوچهر مربوط به دورهٔ ساسانی، تل تیموریان و تل کاخ، سد دختر و چشمهٔ گمبان تاریخچهٔ آن را به‌خوبی نشان می‌دهد. هرچند نزدیکی این شهر با مجموعهٔ جهانی تخت‌جمشید و قرار گرفتن تعدادی از آثار دوران هخامنشی در این منطقه اهمیت آن را نشان می‌دهد،‌ اما این روزها نام ارسنجان با خبر یک تهدید در رسانه‌ها منتشر شده است.

 

یک پروژهٔ عمرانی و تهدید «بند و بست»

صفحهٔ «میراث‌باشی» در اینستاگرم در گزارشی که چندروز پیش منتشر کرد، نوشت کارشناسان خبر می‌دهند عبور لوله‌های انتقال آب خلیج فارس به فلات مرکزی و یک جاده از دل دیوار ساسانی «بند و بست» منتج به تخریب بخشی از این دیواره خواهد شد.

پیرو این خبر مشخص شد برای عبور لولهٔ آب خلیج‌فارس ظاهراً تفاهم‌نامه‌ای در دورهٔ مدیریت پیشین مدیرکل میراث‌فرهنگی‌، گردشگری و صنایع‌دستی فارس امضا شده و حتی این لوله از شهر پاسارگاد هم عبور کرده است.

 

این گزارش دربارهٔ عملیات اجرایی بخشی از محور خرامه-ارسنجان-سعادت‌شهر به طول ۱۸ کیلومتر هم آورده است که اجرای این پروژه در تاریخ ۲۰ آبان ۱۴۰۲ آغاز شده است. این جاده از سمت جنوب‌شرق شهر ارسنجان شروع شده و سپس به‌سمت شمال امتداد یافته است و در ادامه هم از شمال کوه عایشه عبور می‌کند. در انتهای این جادهٔ کمربندی اثری فاخر به‌نام «بند و بست» وجود دارد که با توجه به شواهد باستان‌شناسی متعلق به دورهٔ ساسانی است.

 

«بند و بست» کجاست؟

«بند و بست» ویرانه‌های دیواری است که دورتادور ارسنجان را احاطه کرده و در چند قسمت، گذرگاه‌ها را بسته و به مناطق صعب‌العبور وصل شده که دیوار در دشت به‌صورت خاکریز و در ارتفاعات به‌صورت سنگچین است.

قسمت اصلی این دیوار در پنج کیلومتری جادهٔ ارسنجان-سعادتشهر در غرب شهر ارسنجان قابل‌مشاهده است. این دیوار دارای طولی حدود چهار کیلومتر به عرض بیش از پنج متر بوده که دو رشته‌کوه شمالی و جنوبی ارسنجان را به هم متصل می‌کرده است.

این دیوار پس از گذشتن از کوه سیاه در جنوب ارسنجان نیز ادامه می‌یابد و به ویرانه‌های تل خندقی و قلعه و قصر منوچهر که در آن سوی دشت بر روی ارتفاعات قرار دارد، منتهی شود.

دیوار بند و بست در تاریخ ۱۷ خرداد ۱۳۸۵ به شماره ۱۵۵۵۷با نام «بقایای بند و بست» در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

 

توقف موقت پروژه‌های عمرانی

با اینکه «بند و بست» ثبت ملی شده است، اما نگرانی‌ها دربارهٔ دو پروژهٔ عمرانی انتقال آب خلیج‌فارس و جاده‌سازی در محدودهٔ این اثر تاریخی و همچنین شهر تاریخی ارسنجان وجود دارد. برخی منابع به «پیام ما» گفته‌اند که پروژه‌های عمرانی این محدوده فعلاً متوقف شده‌اند؛ شنیده‌ها حاکی از آن است که پروژهٔ انتقال آب خلیج‌فارس در ورودی ارسنجان متوقف شده است تا بعد از بررسی کارشناسان پژوهشگاه‌ میراث‌فرهنگی بهترین مسیر برای عبور آن انتخاب شود. نتیجهٔ این بررسی‌ها قرار است در روزهای آینده مشخص شود.

 

هیچ استعلامی انجام نشده است

با توجه به بخشنامه‌ای که سال ۱۳۸۲ به همهٔ وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها، مؤسسات دولتی، نهادهای انقلاب اسلامی و استانداری‌های سراسر کشور ابلاغ شد، «به‌منظور حفاظت از میراث‌ فرهنگی کشور، پرهیز از تأخیر در اجرای طرح‌های عمرانی و بروز اختلاف و پیگرد قضایی به‌لحاظ قوانین آمره ناظر به جلوگیری از میراث فرهنگی کشور، مقتضی است همهٔ دستگاه‌های اجرایی قبل از آغاز عملیات اجرایی طرح‌های عمرانی، ضوابط حفاظتی آثار تاریخی-فرهنگی موجود در محل اجرای طرح را از میراث‌فرهنگی کشور استعلام و براساس آن اقدام کنند.»

بااین‌حال، آن‌طورکه رئیس پژوهشکدهٔ باستان‌شناسی به «پیام ما»‌ می‌گوید، دربارهٔ پروژهٔ انتقال آب از خلیج‌فارس به فلات مرکزی در محدودهٔ استان فارس و همچنین ساخت جاده در ارسنجان هنوز استعلامی گرفته نشده و پژوهشکده هم به‌واسطهٔ اخبار منتشرشده از این موضوع مطلع شده است.

 

«سجاد علی‌بیگی» با بیان اینکه پژوهشکدهٔ باستان‌شناسی کل ایران را پایش می‌کند، توضیح می‌دهد: «اما این بدان معنا نیست که اگر به ما مراجعه نشود، از همه‌چیز اطلاع داشته باشیم. از همین رو، معمولاً استان‌ها دربارهٔ این موارد پیگیری‌های لازم را انجام و ما را در جریان امور قرار می‌دهند. پس‌ازآن، تیم باستان‌شناسی برای بررسی به استان اعزام می‌شوند تا درنهایت بررسی کنند که هر پروژهٔ عمرانی را با چه ضوابطی می‌توانند انجام دهند یا اینکه نباید انجام دهند.»

 

او البته از پیگیری‌های اولیه برای توقف موقت پروژه از پژوهشکده، اداره‌کل ثبت آثار و همچنین ادارهٔ حفظ و احیا خبر می‌دهد و تأکید می‌کند که کار فعلاً متوقف است.

آن‌طورکه علی‌بیگی تأکید می‌کند، شنبه، ۲۵ فروردین، در اولین روز کاری بعد از تعطیلات پیگیری و مکاتبه‌ها با استان فارس هم دربارهٔ ضرورت تخریب نشدن محوطهٔ تاریخی و هم دربارهٔ ضرورت رعایت دستورالعمل مطالعات میراث‌فرهنگی و پیوست میراث‌فرهنگی پروژه انجام شده است.

او در پایان می‌گوید:‌ «همهٔ طرح‌های عمرانی موظف هستند در این باره پیوست داشته باشند،‌ اما در این مورد خاص هنوز مکاتبه‌ای با ما انجام نشده است. اما ما پیگیر هستیم.»