ملیله‌ دیگر نمی‌درخشد

گرانی مواد اولیه و حمایت‌نشدن هنرمندان از علت‌های اصلی از یاد رفتن این هنر است

۱۵ فروردین ۱۴۰۳، ۲۳:۵۵

فرقی نمی‌‌کند که فلز سرد و سخت دستشان بدهی یا الیاف نرم ابریشمین. هنرمندان صنایع‌دستی به‌خوبی می‌دانستند که چطور باید به اشیای بی‌جان روح ببخشند. آن را زیبا کنند و در زندگی روزمره استفاده کنند. نمونه‌اش همین صنعت ملیله‌سازی است که به‌گواه تاریخ در کشور ما قدمت دارد. هنری که از قافلهٔ سراشیبی هنرهای صنایع‌دستی جا نمانده و هر چند ثبت ملی شده، اما رمقی برای ادامه‌دادن ندارد چه برسد به اینکه مانند گذشته جلوه‌گری کند.

برای ساخت این صنایع‌دستی ارزشمند، هنرمند با ظرافتی بسیار پیچیده و زیبا، تارها و رشته‌های نقره را کنار هم قرار می‌دهد و طرحی ماندگار برای ساخت وسیله‌ای چشم‌نواز می‌آفریند که اغلب به‌دلیل تزئینی‌بودن آن در ویترین منازل نگهداری می‌شود.

ملیله‌سازی به‌زبان ساده

در تعریف مختصر و مفید ملیله باید گفت که محصول کار با طلا، نقره یا مس است که به‌صورت مفتول‌های باریک درآمده است. مفتول‌هایی که با صرف وقت و دقت فوق‌العاده و مهارت و هنرمندی ملیله‌کار، روی محصول مورد نظر و با بهره‌گیری از نگاره‌های سنتی و طرح‌های اسلیمی به هم پیوند و ارتباط یافته‌اند.

تولیدات هنر ملیله‌سازی

دست‌سازهای ملیله به‌قدری زیبا و ظریف است که معمولاً از آن وسایل تزئینی و گاهی هم کاربردی ساخته می‌شود. سینی، سرویس چای، سرویس شربت‌خوری، جعبهٔ جواهرات، گلدان، شمعدان، قاب عکس و انواع زیورآلات بیشترین تولیدات ملیله‌سازی است.

راه و رسم کار

حرارت‌دهی، چکش‌کاری، مفتول‌کشی، نورد کشی، حدیده‌کاری و قالب‌بندی از جمله کارهایی است که در این صنعت توسط استاد کار انجام می‌شود. مادهٔ اولیه ملیله‌سازی را هم نقره تشکیل می‌دهد. هرچند گاهی با طلا و مس هم ملیله‌سازی می‌شود. برای ساخت یک ظرف کوچک ملیله‌ای فقط 200 گرم و شاید کمتر نقره به‌کار می‌رود ولی حوصله و خلاقیت و هنرمند آن را به 10 هزار قطعهٔ ظریف و کوچکی تبدیل می‌کند که با جای‌گرفتن در کنار یکدیگر اثری زیبا و ماندگار را می‌سازد. سایر مواد مصرفی مورد نیاز را موم طبیعی، تیزاب، زاج سفید و جوهر گوگرد تشکیل می‌دهد. برای تهیه و ساخت، ابتدا باید نوار ملیله را از جنس طلا و نقره یا مس تهیه کرد. در این مرحله ابتدا صفحهٔ فلزی مستطیل شکلی از جنس متضاد با مفتول کاربردی باشد و دارای ابعاد و اندازه‌های مختلف است را انتخاب و یک سطح آن را کاملاً موم‌اندود می‌کنند به‌طوری که لایه‌ای به ضخامت سه تا چهار میلی‌متر از موم روی صفحه را بپوشاند.

«فردریک ریچارد»، مستشرق اروپایی، در سفرنامه خود می‌نویسد: شهر زنجان که شهر کوچکی است نقره و ملیله‌کاری این شهر پر زرق و برق است. رونق ملیله‌سازی در زنجان به دوران سلجوقی می‌رسد و بر اساس آثارباقی مانده از دوره صفوی، این دوره اوج شکوفایی این هنر بود

سپس قالبی را که به‌شکل محصول مورد نظر بریده شده روی صفحه مسی قرار می‌دهند، بعد نواری را که دارای پهنایی بیش از نوار ملیله است از اطراف قالب می‌گذرانند تا شکل قالب را به خود گرفته و درون موم قرار گیرد. سپس به وسیلهٔ دیواره‌های بعدی، طرح کلی را تقسیم‌بندی و میانهٔ سطوح را با نقوش ملیله که قبلاً به‌وسیلهٔ دست و ابزاری ظریف با نوار ملیله ساخته شده، پر می‌کنند و در آخرین مرحله به‌وسیلهٔ مفتول‌های فولادی بسیار ظریف نقش‌ها را به یکدیگر می‌بندند تا اشکال ساخته‌شده بهم نخورد و سپس به‌وسیلهٔ ذوب‌کردن موم، اسکلت ملیلهٔ ساخته‌شده را از صفحهٔ زیرین جدا می‌کنند. حالا وقت آتش‌کاری است. همهٔ قطعات به‌وسیلهٔ گردهٔ لحیم به یکدیگر متصل می‌شود. سیم‌های فولادی را می‌برند و جدا می‌کنند و محصول را که تقریباً کار ساختش به‌پایان رسیده در طشتکی که حاوی محلول رقیق اسید سولفوریک است، قرار می‌دهند تا اضافات و لکه‌های نقره از بین برود و در پایان به‌کمک برس سیمی ظریفی، ملیلهٔ ساخته‌شده را پاک می‌کنند و ناهمواری‌های احتمالی آن را به‌وسیلهٔ سوهان‌های ظریف و سمباده از بین برده و آن را پرداخت می‌کنند.

نوع دیگری از ملیله، محصولاتی است که به‌وسیلهٔ خم‌کردن و لحیم‌دادن صفحات ملیله ساخته می‌شود و شیوهٔ تولید چنان است که ابتدا از ملیله صفحاتی به اندازه‌های مورد نظر تهیه می‌کنند و سپس به‌کمک آنها محصولاتی نظیر گیرهٔ استکان و لیوان، قندان، گلاب‌پاش، قاب عکس، گل سفید، قاشق چای‌خوری و… می‌سازند. به‌وسیلهٔ نقره‌ای با عیار پایین‌تر نیز دسته و پایهٔ آن را می‌سازند و روی کار سوار می‌کنند. نقوش رایج در ملیله‌سازی اغلب ذهنی و الهام‌گرفته از نگاره‌های قدیمی و سنتی ایران است.

خاستگاه ملیله‌سازی

ملیله‌سازی در هزارهٔ اول هجری قمری به‌عنوان هنر دستی بومی زنجان فقط در این شهر معمول بود. رونق این هنر دستی از دورهٔ سلجوقی آغاز شد و در دورهٔ صفویه به اوج خود رسید. در زمان پهلوی اول با مهاجرت تعدادی از هنرمندان زنجان به اردبیل، تهران و اصفهان، هنر ملیله‌سازی در این شهرها نیز رواج یافت.

تاریخچهٔ ملیله‌کاری در ایران

بر اساس بررسی‌های انجام‌شده از سوی اساتید باستان‌شناسی، قدیمی‌ترین اشیای ملیله‌سازی ایران به روایت اغلب محققان به سال‌های 550 تا 330 پیش از میلاد مسیح متعلق است، زیرا در سال‌های یاد شده به‌دلیل رواج استفاده‌کردن از ظروف گران‌قیمت از سوی طبقات ثروتمند و مرفه، صنعتگران فلزکار به‌ویژه زرگران و نقره‌سازان تمام توجه خود را به هرچه زیباتر ساختن ظروف معطوف داشتند و سعی کردند تا به اشیای مصرفی حالتی تزئینی بدهند.

قدیمی‌ترین اشیای ملیله‌سازی ایران به‌روایت اغلب محققان به سال‌های 550 تا 330 پیش از میلاد مسیح متعلق است، زیرا در سال‌های یاد شده به‌دلیل رواج استفاده کردن از ظروف گران‌قیمت از سوی طبقات ثروتمند و مرفه، صنعتگران فلزکار به‌ویژه زرگران و نقره‌سازان تمام توجه خود را به هرچه زیباتر ساختن ظروف معطوف داشتند

با وجودی که در تاراج اسکندر و سپاهیانش دست‌ساخته‌های گران‌قیمت این دوره که غنایمی کم‌وزن و قیمتی بودند، اثر چندانی نمانده ولی آنچه طی یکی دو قرن اخیر در اثر کاوش‌های باستان‌شناسی کشف شده، نشان می‌دهد که ملیله‌سازی در ایران هنری ارزشمند بوده و استادان زیردستی داشته ‌است. متأسفانه از آنجا که بیشتر اشیای ملیلهٔ ایرانی اعم از طلا و نقره به‌دلیل استفاده مجدد از فلز ذوب‌شده نمونه‌های زیادی از آثار ملیله هم‌اکنون در دسترس ما نیست و فقط از دورهٔ قاجاریه به این سو مقداری سرقلیان، گیرهٔ استکان یا سینی در اندازه‌های مختلف، گوشواره و… باقی مانده است.

ملیلهٔ زنجان به‌روایت اسناد

دربارهٔ تاریخچهٔ ملیلهٔ زنجان اطلاعات جامعی در دست نیست، اما راه‌هایی برای رسیدن به قدمت این هنر ارزنده وجود دارد. مرور نوشته‌ها و سفرنامه‌های سیاحانی که به این منطقه سفر کرده و از هنر زیبای ملیله‌کاری در این منطقه یاد کردند و راه دیگر اینکه با نگاهی به آثار باقی‌ماندهٔ ملیلهٔ بسیار اندکی که وجود داشته و اغلب متعلق به دو سده اخیر است، نکاتی دستگیرمان می‌شود. در کتب تاریخی که اشاراتی دربارهٔ زنجان دارند از میان صنایع شهر زنجان بیش از هر چیز از صنعت فلزکاری آن سخن گفته‌اند و از آنجا که صنعت ملیله‌سازی نیز یکی از شاخه‌های فلزکاری است، می‌توان مسیر حرکت آن را در بطن فلزکاری منطقه جست‌وجو کرد. با توجه به رونق شهر زنجان در دورهٔ هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان، فلزکاری که از صنایع پیشرفته هر یک از این تمدن‌هاست، ملیله‌سازی نیز در این منطقه وجود داشته و سابقهٔ آن به قرن دهم هجری می‌رسد. «فردریک ریچارد»، مستشرق اروپایی، در سفرنامهٔ خود می‌نویسد: «شهر زنجان که شهر کوچکی است، نقره و ملیله‌کاری این شهر پر زرق و برق است. رونق ملیله‌سازی در زنجان به دوران سلجوقی می‌رسد و بر اساس آثار باقی‌مانده از دورهٔ صفوی، این دوره اوج شکوفایی این هنر بود.»

تفاوت‌های باریک‌تر از مو

هر چند زنجان مهد ملیله‌سازی در کشور است، اما اصفهان هم حرفی برای گفتن در این زمینه دارد. تفاوتی‌هایی هم بین ملیلهٔ زنجان و اصفهان وجود دارد. عیار نقرهٔ مصرفی در ملیلهٔ زنجان با خلوص ۹۹.۹ درصد معروف به عیار ۱۰۰ استفاده می‌شود و از نظر کیفیت ساخت، ملیلهٔ اصفهان دارای نقوش بزرگتر نسبت‌به ملیلهٔ زنجان است و غنای ریز نقوش، زیبایی و ظرافت کار آن با ملیلهٔ زنجان برابری نمی‌کند. در هنر ملیلهٔ اصفهان از طرح‌ها و نقوش باستانی و محلی برای تزیین ظروف استفاده می‌شود. نقوش رایج در هنر ملیله‌کاری اصفهان شامل ترکیباتی از طرح‌ها و نقوش سنتی ایرانی و شامل موارد نقوش اسلیمی و نقوش بته‌جقه هستند.

ملیله‌سازی در اصفهان برخی ابزارهای خاص دارد. مثل «ریژه» که ظرفی است برای نگهداری فلز ذوب‌شده. ریژه‌ها معمولاً از جنس مس یا برنج هستند. بوته، ظرفی است که فلز در آن ذوب می‌شود. بوته‌های استفاده شده معمولاً از جنس گرافیت یا سیلیکون کاربید هستند. کوره هم برای ذوب فلز به‌کار می‌رود و از جنس گرافیت است تا دمای بالایی را تحمل ‌کند.

به اشتراک بگذارید:

برچسب ها:

صنایع دستی، میراث فرهنگی