طبق اعلام «اتنولوگ» (دانشنامهٔ معتبر جهانی دربارهٔ تعداد گویش‌وران یک زبان) بیش از ۸۱ درصد از جمعیت ایران به یکی از زبان‌های فارسی، کردی، لری، گیلکی، مازندرانی، بلوچی، لکی، تاتی و تالشی و… و حدود ۲۰ درصد هم به زبان ترکی آذربایجانی، ترکمنی، ترکی خراسانی، ترکی قشقایی، عربی، ارمنی، آشوری و… صحبت می‌کنند.
یونسکو زبان‌ها و گویش‌های در خطر نابودی را به شش گروه زبان‌های امن، زبان‌های باثبات ولی در معرض تهدید، زبان‌های آسیب‌پذیر، زبان‌های در معرض خطر، زبان‌های شدیداً در معرض خطر، زبان‌های کاملاً در معرض خطر و زبان‌های منقرض‌شده تقسیم کرده است که در این میان طبق اعلام اطلس زبان‌های در معرض خطر جهان، ۲۴زبان یا گویش در ایران جزء آمار با خطر بالا هستند؛ دو زبان «لشان ددان» (آرامی) و «هولالولا» منقرض شده‌اند و در مجموع سه زبان «سنایا»، «مانداییک» و «کورشی» در شرایط بحرانی، دو زبان «نطنزی» و «نایینی» به‌شدت در خطر نابودی، ۱۴زبان «تاتی»، «آرامی»، «هورامی»، «جیدی»، «وفسی»، «آشتیانی»، «سمنانی»، «خوانساری»، «گزی»، «دری زرتشتی»، «سوی»، «بشاگردی»، «اچمی» و «سیوندی» در معرض خطر و سه زبان «تالشی»، «خلجی» و «ترکی خراسانی» در وضعیت آسیب‌پذیر قرار دارند.
حالا از این گروه در وضعیت آسیب‌پذیر، خبر می‌رسد که زبان ترکی خلجی به‌عنوان کهن‌ترین زبان از خانوادهٔ زبان‌های ترکی‌تبار که در حال حاضر تنها گویش‌ورانی در منطقهٔ مرکزی ایران دارد، ثبت ملی شده است؛ خبری که «حسین محمودی»، معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی می‌دهد و تأکید می‌کند با توجه به اینکه تعداد گویش‌وران این زبان زیاد نیست، به‌شدت در معرض آسیب قرار دارد.

دربارهٔ زبان خلجی
زبان خلجی یکی از زبان‌های ترکی است که توسط مردم خلج به‌کار می‌رفته است که بر اساس آمار سایت اتنولوگ در سال ۲۰۰۰ میلادی تعداد گویش‌وران زبان خلجی در ایران ۴۲ هزار و ۱۰۰ نفر بوده است. برخی آمارها نشان می‌دهد‌ در سال ۱۳۴۸ حدود ۴۲ هزار نفر با زبان خلجی صحبت می‌کردند، اما در سال ۱۳۹۸ تعداد گویش‌وران این زبان به ۱۹ هزار نفر کاهش یافته است.
مسئول پروندهٔ ثبت ملی زبان خلجی در گفت‌وگو با «پیام ما» دربارهٔ این زبان توضیح می‌دهد: «زبان‌شناسان و به‌عبارت بهتر ترکی‌شناسان، خانوادهٔ زبان‌های ترکی‌تبار را به هفت گروه اصلی طبقه‌بندی می‌کنند که گروه زبان خلجی از دیدگاه آنها، به‌صورت مستقل در یک گروه به نام خلجی قرار می‌گیرد. دلیل اینکه زبان‌شناسان برای این زبان یک گروه مستقل در نظر می‌گیرند این است که در این زبان خواصی از گونهٔ نیاترکی یا ترکی قدیم (نیاترکی خانوادهٔ زبان‌های ترکی است) که مادر همهٔ این گروه‌های هفت‌گانه محسوب می‌شود به‌صورت نظام‌مند وجود دارد که در گروه‌های دیگر به این شکل حفظ نشده است. ممکن است در گروه‌های دیگر مثال‌هایی را در این باره ببنیم، اما در گروه خلجی این موضوع به صورت نظام‌مند وجود دارد.»
«احسان قاسم‌خانی» می‌افزاید: «در ایران هنگامی که از زبان ترکی صحبت می‌کنیم، اولین گویشی از زبان ترکی که اذهان عمومی به سمت آن می‌رود ترکی آذربایجانی است. یعنی گویشی که در منطقهٔ آذربایجان بدان تکلم می‌شود. اگر بخواهیم زبان خلجی را با این گونه از زبان ترکی مقایسه کنیم باید بگوییم که در خلجی شواهد بیشتری از ترکی قدیم حفظ شده است. نکتهٔ دوم اینکه از نظر صرف افعال تفاوت‌های بارزی دارند و سوم اینکه، واژگان متفاوتی در بین این دو زبان مورد استفاده قرار می‌گیرد. در یک مثال ساده در ترکی آذربایجانی به سفید آغ می‌گویند در حالی که خلج‌ها از واژهٔ هیرین استفاده می‌کنند.»
این کارشناس و پژوهشگر ادامه می‌دهد: «خلج‌ها تاریخچهٔ بسیار کهنی دارند و در بررسی کتب تاریخی شواهدی از حضورشان در هندوستان و افغانستان دیده می‌شود و حتی در جغرافیای کنونی ایران شواهد حضور خلج‌ها را می‌توانیم در روستاهایی که در نامشان خلج آمده است، ببینیم.
در نهایت، با اطمینان بسیار بالایی می‌توانیم بگوییم که در حال حاضر تنها گویشوران زبان ترکی خلجی در منطقهٔ مرکزی ایران و در محدودهٔ استان‌های مرکزی و قم زندگی می‌کنند و خلجستان نامی تاریخی است که به محدودهٔ بزرگی از این دو استان اطلاق می‌شده است.»

خلج‌پژوهی از گذشته تا معاصر
«خلچ‌پژوهی در ایران از دهه‌ها قبل آغار شده است و زبان‌شناسان مشهوری چون گرهارد دورفر، مینورسکی، محمد مقدم، سمیح تزجان و سلطان طلوع به این زبان پرداخته‌اند. از محققان معاصرتر این زبان هم می‌توان به مرحوم مصیب عرب‌گل که خلج زبان بودند و علی‌اصغر جمراسی که در قید حیات هستند اشاره کرد.»
این، توضیحاتی است که کارشناس و پژوهشگر میراث فرهنگی اهل استان مرکزی می‌دهد و می‌گوید: «سالانه ده‌ها محقق از اقصی‌نقاط جهان که در حیطهٔ خلج‌شناسی تحقیق می‌کنند به منطقهٔ خلجستان قم و منطقهٔ خلج‌نشین استان مرکزی در آشتیان و فراهان سفر و روی این زبان پژوهش می‌کنند، اما این زبان در ابعاد ملی آن‌طور که باید شناخته نشده است.»
او با بیان اینکه کل گویشوران این زبان در حدود چند ده هزار نفر تخمین زده می‌شوند، تأکید می‌کند که این زبان به‌دلیل جامعهٔ آماری کم گویش‌وران و همچنین برهم‌کنش زبانی، در معرض آسیب قرار دارد. قاسم‌خانی اظهار امیدواری می‌کند که با ثبت ملی آگاهی عموم دربارهٔ اهمیت این سرمایهٔ ملی بالاتر برود و شاهد این باشیم که این زبان حفظ شود.

بعد از ثبت چه باید کرد؟
گرچه از بین زبان‌های در معرض خطر و آسیب تعداد اندکی به ثبت ملی رسیده‌اند و بسیاری از کارشناسان معتقدند ثبت ملی می‌تواند جلوی این انقراض و فراموشی را بگیرد، اما مسئول پروندهٔ ثبت ملی زبان خلجی می‌گوید که نه‌فقط در حیطهٔ زبان‌ها و گویش‌ها بلکه دربارهٔ همهٔ میراث ناملموس که ثبت ملی می‌شوند این خطر وجود دارد که فقط ثبت اتفاق می‌افتد و اقدامی بیشتر انجام نمی‌شود. در حالی که اتفاقاً ثبت نقطهٔ آغاز برای حفاظت است و این مسئله، دربارهٔ زبان‌ها به‌ویژه زبان‌های در معرض خطر، خاص و ویژه‌تر است.
قاسم‌خانی می‌افزاید: «دربارهٔ زبان ترکی خلجی مقاله‌ها و کتب فراوانی به زبان انگلیسی، فارسی، آلمانی و ترکی نوشته شده یا در حال نوشتن است، اما مشکل این است که مقالات فقط اثر خود را در سطح دانشگاهی می‌گذارند، پژوهشگران مقالات منتشر شده را می‌خوانند و مقاله‌های جدید می‌نویسند و به‌نظر می‌رسد ما در ابتدای امر باید کاری کنیم که آگاهی عمومی مردم دربارهٔ اهمیت این زبان افزایش یابد و مردم به این مسئله واقف شوند که زبان ترکی خلجی آن‌قدر اهمیت داشته که میراث فرهنگی تصمیم به ثبت ملی آن گرفته است.»
او معتقد است سازمان‌های مردم‌نهاد باید در این زمینه فعالیت کنند، کلاس‌های آموزشی از سوی این نهادهای مردمی برگزار شود و مردم آرام آرام با زبان خودشان بیشتر آشنا شوند. این کارها می‌تواند تأثیر خود را بگذارد و بعد از آن به سراغ ساخت مستند تلویزیونی، فیلم و انیمیشن و موسیقی به زبان خلجی برویم، اما در وهلهٔ اول باید خود مردم آگاه شوند که زبان مادری‌شان چقدر مهم است.
قاسم‌خانی در پایان صحبت‌های خود از «امیرمحمد اسحاق بیگی» از کارشناسان خلج‌زبان قم و «طیبه عرب گل» از خلج‌زبانان استان مرکزی برای کمک به این پرونده قدردانی می‌کند.