سازمان ملل متحد «سلامت و رفاه» را به‌عنوان سومین هدف از اهداف هفده‌گانۀ توسعۀ پایدار معرفی کرده است. این بدان معنی است که برای برقراری و حصول توسعۀ پایدار (یعنی پیشرفت‌هایی که نیازهای امروز بشر را پاسخ می‌دهد، بدون آنکه منابع و محیط زیست آیندگان را با مشکل مواجه سازد) نه تنها به جامعه‌ای سالم نیاز است بلکه باید سلامت افراد به‌خصوص کودکان در آن از اولویت برخوردار باشد تا پیشرفت‌ها نیز پایدار تلقی شوند. یکی از چالش‌های بزرگ در برابر سلامت شهروندان و کودکانی که آیندگان جامعه‌اند، آلودگی هوا است. طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO) نیز آلودگی هوا در هر دقیقه در دنیا، جان ۱۳ نفر را می‌گیرد و این مقدار برای کودکان بیش از ۶۰۰ هزار نفر در سال است.

طبق گزارش کنوانسیون چهارچوب سازمان ملل متحد در مورد تغییر اقلیم (UNFCCC) بیش از ۹۰ درصد کودکان زیر ۱۵ سال در دنیا (شامل ۶۳۰ میلیون کودک زیر 5 سال و یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون کودک زیر ۱۵ سال) سطوحی بالاتر از حد مجاز ذرات معلق در هوا (PM<2.5Mm: ذرات معلق در هوا کوچکتر از 2.5 میکرومتر) را استنشاق می‌کنند که سلامت آنها را در معرض خطرات جدی قرار داده است. این مقادیر برای کودکان زیر ۵ سال در کشورهایی با درآمد اقتصادی پایین تا متوسط به بیش از ۹۸ درصد و در کشورهایی با درآمد بالا حدود ۵۰ درصد تخمین زده شده است. ازهمین‌رو، پرداختن به سلامت کودکان و آلودگی هوا و مضراتش باید مورد توجه ویژه قرار گیرد. در این نوشته به‌ اختصار اشاراتی به مخاطرات ناشی از آلودگی هوا بر کودکان می‌شود.
آسیب‌پذیری ریه‌ها در کودکان به‌مراتب بیشتر از بزرگسالان
ریه‌ها مهمترین عضو درگیر در مواجهۀ کودکان به هوای آلوده هستند. تفاوت ساختاری ریۀ کودکان و بزرگسالان نیز یکی از دلایل مهم برای توجه ویژه به مسئلۀ کودکان و هوای آلوده است. این هوای آلوده می‌تواند منبع داخلی (مانند آلودگی ناشی از گردوخاک در خانه، پخت‌وپز و یا استفاده از شمع‌های خوشبو و غیره) باشد و یا منبع خارجی (مانند ریزگردها و آلودگی‌های شهری) داشته باشد.
شکل‌گیری ریه و تکامل راه هوایی از هفتۀ چهارم تا هفتم بارداری آغاز می‌شود و در هفتۀ ۳۶ بارداری آلوئول‌های ریه (یکی از مهمترین بخش‌های ریه) تشکیل می‌شوند. آلوئول‌ها انتهایی‌ترین و کوچکترین بخش راه هوایی است که در امتداد نای و در بافت ریه قرار دارد که در آن اکسیژن و دی‌اکسیدکربن بین خون و هوای درون ریه رد و بدل می‌شود. روند تکامل آلوئول‌ها و افزایش تعداد آنها تا ابتدای سنین جوانی ادامه می‌یابد. بنابراین، در مقایسه با سایر ارگان‌های بدن تکامل ریه‌ها نیاز به زمانی طولانی‌تر دارد. این بدان معناست که تماس با آلاینده‌های هوا در تمام طول‌مدت تکامل ریه‌ها (چه در دورۀ جنینی که از طریق جفت به جنین منتقل می‌شود، چه پس از تولد که از طریق تنفس به ریه نفوذ می‌کند) باعث کاهش عملکرد نهایی سیستم تنفسی می‌شود.
ریۀ کودکان همچنین به‌دلایل محیطی، رفتاری و فیزیولوژیکی در برابر اثرات آلودگی هوا آسیب‌پذیرتر از بزرگسالان هستند. کودکان زمان بیشتری را در خارج از منزل صرف فعالیت‌های جسمی می‌کنند. این امر آنها را در معرض میزان بیشتری از آلاینده‌های هوا قرار می‌دهد. همچنین، ازآنجاکه کودکان قد کوتاه‌تری نسبت به بالغین دارند، هوای نزدیک به سطح زمین را که حاوی میزان بالاتری از آلاینده‌های هواست تنفس می‌کنند. از سوی دیگر کودکان رفتار نرمال دست‌بردن به داخل دهان دارند که این رفتار آنها را در معرض گردوغبار و خاک بیشتری نسبت به افراد بالغ قرار می‌دهد. تعداد بیشتر تنفس‌های دهانی در کودکان که در زمان فعالیت جسمی‌شان ۲۰ درصد هم بیشتر می‌شود. در کنار بالاتربودن میزان تهویۀ دقیقه‌ای نسبت به سایز بدن در کودکان (تهویۀ دقیقه‌ای عبارت است از مقدار هوایی که در دقیقه وارد ریه‌ها می‌شود) و همچنین، فیلتر ناکارآمد ذرات آلاینده در بینی کودکان منجر به افزایش ورود ذرات آلاینده به ریه‌ها می‌شود. مضاف بر همۀ این‌ها کاهش عملکرد ریه در کودکان زودتر ظاهر می‌شود؛ زیرا آنها مجاری هوایی کوچکتری نسبت به بالغین دارند و تنفس آنها در مواجه با سطوح مشابه آلاینده بیشتر محدود می‌شود. آشنایی با این عوامل می‌تواند باعث توجه بیشتر به حفظ سلامت کودکان شود.
آسیب‌های مغزی کودکان در معرض آلودگی هوا
باتوجه‌به اینکه بیشترین تغییرات مغزی در کودکان قبل از سن ۵ سالگی رخ می‌دهد، آلودگی هوا می‌تواند اثرات سویی بر این رشد مغزی داشته باشد. در مطالعه‌ای منتشرشده در پایگاه داده‌ای کتابخانۀ ملی پزشکی آمریکا (سال ۱۴۰۱) نیز تغییرات ساختاری مغز که ناشی از تماس با آلاینده‌های هوا بر روی ۷۸۳ کودک در حال تحصیل در مدارس شهر رتردام هلند، توسط دستگاه MRI مورد بررسی قرار گرفته و تغییرات قابل توجهی گزارش شده است. از جمله این تغییرات ساختاری مغز می‌توان به نازکترشدن کورتکس مغز (که در حافظه، یادگیری، تفکر، قدرت حل مسئله، احساسات و عملکرد حواس پنج‌گانه نقش مهمی دارد)، کوچک‌شدن هیپوکامپ و کورپوس کالوزوم (بخشی از مغز که در یادگیری و حافظه نقش دارد)، بزرگترشدن آمیگدال (بادامۀ مغز)، نوکلئوس آکومبنس، سربلوم (که در رفتارها و احساسات نقش دارند) و بزرگ‌شدن پوتامن (که باعث بروز اختلالاتی مانند اسکیزوفرنی، اوتیسم و اختلال وسواس می‌شود) اشاره کرد.
در دیگر تحقیقاتی که بر روی کودکان در کشورهایی از جمله چین، هلند، اسپانیا و آمریکا انجام شده است، محققین دریافتند که تماس با هیدروکربن‌های آروماتیک چندحلقه‌ای (که ناشی از احتراق ناقص مواد آلی نظیر سوخت‌های فسیلی است) و اکسیدهای نیتروژن و دیگر ذرات معلق باعث کاهش هوش یا IQ، افزایش بروز اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی (ADHD) و اوتیسم در کودکان سه تا نه ساله می‌شود. آروماتیک‌های چندحلقه‌ای از جمله آلاینده‌های پتروشیمی‌ها و ماشین‌های بنزینی-گازوئیلی به‌حساب می‌آیند. همچنین، تماس مادر با هیدروکربن‌های آروماتیک چندحلقه‌ای در دوران بارداری با تغییر متابولیسم کلسترول در جنین نیز می‌تواند ریسک بروز چاقی در دورۀ کودکی را افزایش دهد.
همان‌گونه که در این نوشته به اختصار توضیح داده شده است، آلودگی هوا به مراتب تأثیرات مخرب‌تری بر سلامت کودکان نسبت به بزرگسالان دارد. بخشی از این آلودگی‌ها مرتبط با فضای داخل خانه‌ از جمله گردوخاک، پخت‌و‌پز، روشن‌کردن شمع و … است که می‌توان با آگاهی‌رسانی چه از طریق صداوسیما و چه از طریق دیگر رسانه‌ها تا حدود زیادی کاسته شود. اما بخش مهمتر آن آلودگی‌های محیط خارج از خانه است که ناشی از تردد خودروهای فرسوده، استفاده از سوخت‌های بی‌کیفیت و جانمایی غیراصولی کارخانه‌ها و پالایشگاه‌ها است که حل آن پیچیده، پرهزینه و نیازمند اصلاح پارادایم پیشرفت و اولویت‌بخشیدن به توسعۀ پایدار و سلامت شهروندان و به‌خصوص کودکان است. کودکان ایران‌زمین نیز شایستۀ زندگی‌ای کم‌خطر و به دور از بیماری‌اند که این مسئولیت تصمیم‌سازان را بیش از پیش نمایان می‌کند.