بسیاری از کارشناسان معتقدند، تهران به‌عنوان شهری تاب‌آور طراحی نشده است. اگرچه تاکنون برنامه‌هایی برای تهران مـانند نوسازی بافت فرسوده، بازگشایی معابر و افزایش سرانۀ فضای سبز انجام شده است، امـا از طـرف دیـگر تـراکـم‌فروشی و بلندمرتبه‌سازی در جا‌هایی که نباید باشد را مشاهده می‌کنیم.

مناطق تهران چقدر تاب‌آور هستند؟

 شرایط تاب‌آوری موضوع مهمی است که در تمام جهان به‌عنوان یک موضوع محوری مطرح است. اما با وجود همۀ امکانات و تجهیزات، هنوز نمی‌توانیم در این حوزه حرفی برای گفتن داشته باشیم.

 براساس پژوهشی که در دومین همایش ملی رقابت‌پذیری و آیندۀ تحولات شهری در سال ۱۴۰۱ برگزار شد، میزان تاب‌آوری در مناطق ۲۲‌گانۀ تهران سنجش و ارزیابی شد. براساس نتایج این تحقیق، میزان تاب‌آوری کالبدی در مناطق ۵ و ۲، رتبۀ اول و دوم و منطقۀ ۱۵ پایین‌ترین رتبه را کسب کرده است. از لحاظ تاب‌آوری اجتماعی‌فرهنگی نیز، منطقۀ ۱۹ رتبۀ اول و مناطق ۱۷، ۱۵ و ۱۸، پایین‌ترین رتبه را کسب کرده‌اند. میزان تاب‌آوری اقتصادی در مناطق ۱، ۳، ۶ و ۷، در بالاترین رتبه و در منطقۀ ۴، در پایین‌ترین رتبه قرار دارد. 

 بی‌توجهی به تاب‌آوری و فروپاشی اجتماعی شهر‌ها

 اما روز پنجـشنبۀ گذشـته، مسـئولان هلال‌احـمر جـمهوری اسـلامی ایـران در نشست مدنی «بریکس» (BRICS) در شهر مسکو کشور روسیه حاضر و دربارۀ «نیاز‌ها، اولویـت‌ها و توسعه شهر‌های بریکس آینده» سخن گفتند.

 از نظر اعضا، مهم‌تـرین چالش شهر‌های آیندۀ بریکـس، تـاب‌آوری شهری بود؛ به‌طوری که از دید آنان، تاب‌آوری شهری نه‌تنها یک چالش جهانی، بلکه فرصتی برای بازتعریف نحوۀ زندگی در شهر‌ها برای تداوم نسل‌های آینده است.

 معاون امور بین‌الملل و حقوق بشردوستانۀ هـلال‌احـمر، در ایـن نشـست بیان کرد: شهر‌ها به‌عنوان محل جدید زندگی مدنی انسان شناخته می‌شوند و در نظام نوین مدیریت شهری، شهر‌ها براساس وضعیت و نـوع فعـالیت اقتـصادی طـبقه‌بندی می‌شوند.

 «بهنام سعیدی» در ادامه گفت: شهر‌های نوین به سکویی برای بنگاه‌ها و شرکت‌های بزرگ اقتصادی تبدیل شده‌اند و مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی شهر‌های بریکس (BRICS)، تنـش‌هاـی آبـی، اسـکان غیررسـمی، مصـرف بـیـش از انـدازۀ سوخت‌های فسیلی، حمل‌ونقل ناپایدار و ترافیک سنگین هستند.

 سعیدی در ادامه افزود: چالش‌های مورد اشاره از عوامل تشدیدکنندۀ تغییر اقلیمی و آثار مخرب آن در شهر‌ها و حومۀ آن‌ها اسـت و افـزایش تاب‌آوری در برابر مخاطرات اقلیمی، بیش از گذشته در این شهر‌ها احساس می‌گردد؛ به‌طوری که اگر شهر‌ها تاب‌آور نشوند و به‌سمت هماهنگی با تغـییر اقلیـمی حرکـت نکنند، در آینده شـاهد فـروپاشی اجـتماعی در فضا‌های شهری خواهیم بود.

 بنابراین اولویت‌هایی که به توسـعۀ پایدار و مـقاوم‌سـازی شـهر‌ها کـمک می‌کـنند، اقدامات پیش‌بینی‌کننده هستند که باید برای مقابله با این چالش‌ها در نظر گرفته شوند.

 در ادامه «راضیه عالیشوندی» سرپرست معاونت امور بین‌الملل و حقوق‌بشردوستانۀ هلال‌احمر، مدیریت داده‌ها و پیش‌بینی، مدل‌سازی و شبیه‌سازی سیستم‌های هشدار زودهنگام را به‌عنوان سیاست‌های پیشگیرانه عنوان و اظهار کرد: هم‌زمان تاب‌آوری و پایداری شهری نیز باید افزایش یابد.

 او تأکید کرد: تاب‌آوری شهری به معنای توانایی شهر‌ها در مقابله و بازیابی سریع از بحران‌ها و بلایای طبیعی است و افزایش تـاب‌آوری شهـر‌ها نیـازمند رویکرد‌های چـندجانبه و جامـع اسـت که با طراحی و ساخت زیرساخت‌های مقاوم، مدیریت منـابع طبـیعی، تـقویت جوامـع محـلی، بـرنـامـه‌ریـزی شـهـری انـعطـاف‌پـذیر، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین و از همه مهم‌تر، آموزش و ظرفیت‌سازی در جوامع و با استفاده از شبکۀ داوطلبی و سازمان‌های مردم‌نهاد انجام می‌پذیرد.

 عالیشوندی در آخر سخنان خود، پیشنهاد کرد که نشست‌های برخط و حضوری به میزبانی شهر‌های عضو بریکس با حضور نمایندگان تشکل‌های مدنی برای توسعۀ دیپلماسی شهروندی و دیپلماسی شهری به‌منظور انتقال تجارب و همکاری‌های بین‌المللی برای کاهش آثار یا سازگاری با تغییر اقلیمی‌ برگزار شود.

 او تأکید کرد: موضوعاتی از قبیل تغییر اقلیمی، بـیابان‌زدایی، تاب‌آوری شهری و اقتصاد، چالـش‌های بزرگی هستند که نیازمند اقدامات فوری و قاطعانه‌اند و همه متعهد به همکاری با یکدیگر برای توسعۀ شهر‌های آیندۀ بریکس به‌عنوان شهر‌های پایدار هستیم. همۀ ما ساکن یک زمین هستیم و یک نژاد به نام انسانیت داریم؛ پس بیایید با هم برای آینده‌ای بهتر و پایدارتر تلاش کنیم.

 ازبین‌رفتن شورایاری‌ها و کم‌شدن مشارکت مردم

 در همین زمینه «ترانه یلدا» معمار و شهرساز و از کارشناسان و فعالان حوزۀ مطالعات کالبدی بافت تهران قدیم و از اعضای تیم مطالعاتی کالبدی طـرح جـامع تـهران، در گفت‌وگو با «پیام مـا» بیـان کـرد: به‌طـورکلی در کشور ما مخاطرات طبیعی بالاست. به‌عنوان نمونه اگر پدیده‌ای چون زلزله را در نظر بگیریم، این پدیدۀ طبیعی در غرب کشور و تهران خطرات بالایی دارد و باتوجه‌به اینکه شهر تهران جمعیت بالایی دارد، باید جدی‌تر به این موضوع نگریست. بنابراین لازم است با سیاست‌گذاری‌هایی که انجام می‌گیرد، میزان مشارکت مردم را بالا برد. اما مدیریت بحران در شهر تهران موضوعی نیمه‌اداری است. درحالی‌که برای این مبحث، مردم باید گوش به زنگ باشند و خصوصاً دولت و شهرداری‌ها باید قدم بزرگی برای این کار بردارند. لذا اولین قدم توجه به سرا‌های محلات برای جذب شهروندان است؛ اگرچه جذب شهروندان در این سال‌ها بسیار سخت شده است.

دکتـر تـرانه یلـدا اضـافه کـرد: یـکی از سیاست‌های شهری در گذشـته ایـجاد شورایاری‌ها بوده است؛ به‌طوری که با انتخابات شهروندان در ۳۵۲ محلۀ تهران شورایاری داشته باشند. اما در دو سال اخیر کاری کردند که این شورا‌ها تعطیل شوند و با یک ایراد قانونی (که سابق بر این با وجود ایراد قانونی این شورا کار می‌کرد) بخش‌هایی مثل هیئت امنا را به وجود آوردند که انتصابی بود و مردم کمتر به آن اقبال داشتند. بنابراین آن عشق و علاقۀ قبلی به این هیئت‌های امنایی قبلی وجود ندارد.

 تاب‌آوری شهری، مستلزم همبستگی اجتماعی

 او اضافه کرد: بنابراین باید نهاد‌های مدنی و شهری مردمی ابتدا زنده شوند تا ما به مردم و نسل‌های آینده آموزش دهیم. اگر شورایاری را حذف کنند و به جایش گزینه‌های دیگری چون قرارگاه را بگذارند، این موضوعات از شهری به نظامی تغییر می‌کند. زیرا شهروندان یک شهر نظامی نیستند و فقط مطالبات شهروندی و شهری دارند. بنابراین باید ابتدا زمینه‌های مشارکت شهری فراهم شود.

 یلدا در ادامه با تأکید بر اینکه ما هنوز در برخی از مباحث سازه‌ای چندان موفق و ایمن عمل نکرده‌ایم، از گازرسانی شهری خصوصاً در بافت‌های فرسودۀ شهری انتقاد کرد. زیرا این سازه‌ها خود به محل بحران و آتش‌سوزی در ایام زلزله بدل می‌شوند.

 این معمار و کارشناس حوزۀ شهری و طرح جامع در ادامه بیان کرد: تاب‌آوری شهری مباحث مختلفی را در بر می‌گیرد که در اینجا مجال پرداختن به تمام جزییات آن وجود ندارد. اما لازم است برای کاهش فروپاشی اجتماعی، اندکی در سیاست‌گذاری‌های شهری تجدید نظر کنیم و از خود مردم کمک بخواهیم. تا جوامع محلی ما تقویت نشوند، نمی‌توانیم برای حل بحران اقدامی کنیم. از طرفی حجم عظیمی از ساکنان تهران در مناطق حاشیه اسکان غیررسمی دارند و این‌ها هم نیازمند آموزش و تاب‌آوری و مقابله با بحران هستند.

 ترانه یلدا در ادامه تأکید کرد: تاب‌آوری شهری ارتباط مستقیم و نزدیکی با همبستگی اجتماعی دارد و همۀ این مسائل نیاز به دیدگاه سیاست‌گذاران و همکاری و همراهی مردمی دارد.