بیش از ۲۸۰ مجوز گردشگری کشاورزی در کشور صادر شده که 215 مورد از این مجوزها مربوط به یک‌سال گذشته است. بیشترین تعداد مجوز گردشگری کشاورزی مربوط به استان گلستان و کمترین مربوط به تهران و مازندران است. به‌طور کلی کل مجوزهای صادرشده مربوط به 18 استان‌ است. این مجوزها از زمانی که دو وزارتخانۀ جهادکشاورزی و میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تصمیم به امضای تفاهم‌نامه گرفتند، صادر شده است و حالا کارشناسان معتقدند باید برای به ثمر نشستن این رشتۀ نوپا صبور بود.

کشاورزی عمری به بلندای 21 هزار سال قبل از میلاد مسیح دارد و ساکنان مشرق زمین آن زمان نیز از نخستین‌ انسان‌هایی بودند که به کشاورزی روی آوردند. اما این سابقه طولانی هم نتوانسته «گردشگری کشاورزی» را در این مناطق (خصوصا خاورمیانه) به یکی از زیرشاخه‌های صنعت گردشگری تبدیل کند. قدمت «گردشگری کشاورزی» در دنیا به اواخر سدۀ یازدهم میلادی می‌رسد و بعدها این رویکرد در دهۀ ۱۹۳۰، بعد از رکود بزرگ ناشی از جنگ جهانی دوم رونق گرفت. مفهوم نوین آن در 25 سال آخر سدۀ بیستم گسترش یافت و ایران هم در سال‌های اخیر آرام آرام عزم این مسیر را کرده است. حالا مدیرکل گردشگری داخلی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خبر می‌دهد که بیش از ۲۸۰ مجوز «گردشگری کشاورزی» در کشور صادر شده است. آن‌طور که «سید مصطفی فاطمی» اعلام کرده سالانه ۱۶۰ رویداد در حوزۀ گردشگری کشاورزی در کشور برگزار می‌شود.
گردشگری کشاورزی چیست؟
«حسن دلیری» استادیار اقتصاد، گروه مدیریت و اقتصاد، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه گلستان، در مقالۀ خود با عنوان «نقش گردشگری کشاورزی بر توسعۀ فعالیت‌های کشاورزی در گلستان از دید کشاورزان» که در نشریۀ «اقتصاد کشاورزی» منتشر شده است، «گردشگری کشاورزی» یا همان اصطلاح «اگری‌توریسم» (Agritourism) را به‌معنای فعالیت گردشگری با هدف آشنایی با فعالیت‌های کشاورزی و تفریحی معرفی کرده است که در یک محیط کشاورزی خلق می‌شود: «گردشگری کشاورزی شکلی از گردشگری است که در یک کشتزار منفعل یا فعال ایجاد می‌شود، جایی‌که گردشگری به‌عنوان یک فعالیت ثانویه، فعالیت‌های کشاورزی را تکمیل و تقویت می‌کند.» فعالیت خدماتی ارائه‌شده جای فعالیت تولیدی را نخواهد گرفت، بلکه با ارائۀ روش‌های درآمدی جدید، درآمد کشاورزان را تنوع می‌بخشد و سبک زندگی کشاورزی را از نظر کمی و کیفی ارتقا می‌دهد.

مدیرکل گردشگری داخلی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی: اقتصاد مکمل در کشورهای توسعه‌یافته تجربه شده و بهترین مدل گردشگری است که به کمک سایر حوزه‌های اقتصادی می‌آید. نگاه در ایران نیز به حفظ ماهیت کشاورزی و رونق گردشگری به‌عنوان مکمل است

«حمید احمدی‌زاده» در مقالۀ خود در نشریۀ «علوم زیست‌محیطی و دانش جغرافیا» تأکید می‌کند «گردشگری کشاورزی» در جهان به‌عنوان راهبردی برای بهبود اوضاع اقتصادی، اجتماعی و زیستی روستاها در نظر گرفته می‌شود، با ایجاد فرصت‌های جدید شغلی، ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی را در مناطق روستایی ارتقا می‌بخشد، به حفظ محیط‌زیست کمک و جریان مهاجرت روستا-شهری را معکوس می‌کند که البته در ایران توسعۀ چشمگیر نداشته است؛ اما «حسن دلیری» در پژوهش‌های خود نتیجه گرفته است کشاورزان و روستاییان استان گلستان باور دارند توسعۀ «گردشگری کشاورزی» می‌تواند سبب بهبود درآمد کشاورزان شود.
«گردشگری کشاورزی» در ایران
آن‌طور که مدیرکل گردشگری داخلی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گفته بیش از ۱۰۰ گونه از «گردشگری کشاورزی» استخراج شده است که از عکاسی در طبیعت تا برداشت و کاشت در مزرعه را در برمی‌گیرد. به گفتۀ «سید مصطفی فاطمی»، تنوع «گردشگری کشاورزی» در ایران، از برداشت خرما در جنوب تا مرکبات در شمال، گلاب‌گیری در کاشان، شیرۀ انگور در ملایر و توت‌فرنگی در کردستان در جذب گردشگر‌های داخلی و خارجی اهمیت زیادی دارد.

عضو میز «گردشگری کشاورزی»: تجربۀ 150 ساله دنیا در حوزۀ گردشگری کشاورزی عمدتاً بر اقامت در مزرعه متمرکز بوده است و شاید حدود صد درصد مزارع گردشگری در اروپا برپایۀ اقامت می‌‌چرخند. اما در ایران امکان اقامت در مزرعه وجود ندارد؛ زیرا قانون حفظ کاربری اراضی کشاورزی اجازل ساخت اقامتگاه در مزرعه را نمی‌دهد

باوجوداین، اما «گردشگری کشاورزی» در ایران هنوز نوپاست. گرچه وزیر جهاد کشاورزی هم معتقد است بخشی از اقتصاد آیندۀ حوزۀ کشاورزی به این سمت خواهد رفت.
مدیرکل گردشگری داخلی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نیز با اشاره به صدور بیش از ۲۸۰ مجوز گردشگری کشاورزی در کشور به «پیام ما» می‌گوید 215 مورد از این مجوزها در یک‌سال گذشته صادر شده است.
به گفتۀ «سید مصطفی فاطمی»، بیشترین تعداد مجوز گردشگری کشاورزی مربوط به استان گلستان و کمترین مربوط به تهران و مازندران است.
او البته تأکید می‌کند کل مجوزهای صادرشده مربوط به 18 استان‌ است و بقیۀ استان‌ها هنوز در این زمینه اقدامی نکرده‌اند.
«مژگان ثابت‌تیموری»، عضو هیأت‌علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی، دراین‌باره به «ایسنا» گفته بود که همۀ استان‎‌های کشور به‌نوعی اقلیم خاص خود را دارند. بنابراین، تمام نقاط ایران علاوه‌بر اینکه یک فضای خوب و جذاب برای گردشگری مبتنی‌بر طبیعت هستند، می‌توانند بسته به نوع محصول تولیدی آن منطقه به‌عنوان مقصد گردشگری کشاورزی توسط علاقمندان به این حوزه انتخاب شوند.
احیای 100 محصول
«ناصر رضایی»، عضو هیأت‌علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، در گفت‌وگو با «علی‌ بابا»، نمونۀ بارز این روزهای گردشگری کشاورزی در ایران را تولید گل در قمصر کاشان و جشنوارۀ گلاب‌گیری کاشان یا ساخت مزارعی اختصاصی در گلستان، گیلان، مازندران و تهران برای گردشگری کشاورزی دانسته و گفته است که در گردشگری کشاورزی، بخشی از درآمد، گردشگری است و نباید تولید‌ کشاورزی را کنار گذاشت و فقط به فکر گردشگری بود: «این نوع از گردشگری، زیرساخت‌های خاص خود را می‌خواهد، اما درعین حال باید بدانیم که نباید بیش از اندازه به طبیعت تجاوز کنیم و شرایط طبیعی آن را به‌خاطر گردشگری برهم زنیم.»
حالا مدیرکل گردشگری داخلی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی دراین‌باره توضیح می‌دهد که سالانه ۱۶۰ رویداد در حوزۀ گردشگری کشاورزی در کشور برگزار می‌شود و به‌صورت کلی وزارتخانه دو سالی است که روی این موضوع به‌عنوان اقتصاد مکمل در شهرها و روستاها در حال فعالیت است.
«سید مصطفی فاطمی» با تأکید بر اینکه اقتصاد مکمل در کشورهای توسعه‌یافته تجربه شده و بهترین مدل گردشگری است که به کمک سایر حوزه‌های اقتصادی می‌آید، در گفت‌وگو با «پیام ما» تأکید می‌کند نگاه در ایران هم به حفظ ماهیت کشاورزی و رونق گردشگری به‌عنوان مکمل است.
او حتی از احیای 100 محصول در مزارع با گردشگری کشاورزی خبر می‌دهد که با برگزاری جشنواره‌ها یا رویدادهای فرهنگی رونق گرفته‌اند و امکان توسعه‌شان فراهم شده است.
فاطمی از شکل‌گیری میز گردشگری کشاورزی در وزارتخانه، برگزاری نشست با مدیران میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در استان‌های مختلف و مطالعات گرو‌ه‌های کارشناسی در این زمینه نیز خبر می‌دهد.
دو چالش گردشگری کشاورزی در ایران
ماجرای «گردشگری کشاورزی‌» از دهۀ 90 در ایران شروع شد‎ که وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی دستورالعملی دراین‌باره ارائه کرد‎. ادارات جهاد کشاورزی از این دستورالعمل به‌دلیل نواقص قانونی و مشکلات فنی تمکین نمی‌کردند. درنهایت، خرداد 1400 بود که وزیر جهاد کشاورزی و وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تفاهم‌نامه‌ای دراین‌باره امضا کردند و دفتر توسعۀ پایدار و امور فناوری جهادکشاورزی مأمور شد فعالیت‌های «گردشگری کشاورزی» را به‌عنوان نمایندۀ وزارتخانه و در تعامل با میراث‌فرهنگی سر و سامان بدهد.
با امضای این تفاهم‌نامه در دولت قبل، کارگروهی برای تدوین ضوابط فنی شکل گرفت و کمیتۀ ویژه‌ای تشکیل شد و حالا بعد از دو سال این ضوابط فنی آماده شده است و امور حقوقی دو وزارتخانه در حال بررسی آن هستند تا هر چه زودتر به‌عنوان یک دستورالعمل اجرایی رونمایی شود.
این توضیحات را یکی از اعضای این کمیته به «پیام ما» می‌دهد و می‌گوید: «این حوزۀ بین‌رشته‌ای دو چالش اساسی دارد‎‎ که یکی از آنها قانونی و دیگری فرهنگی است‎.»
چالش قانونی را «سعیدرضا اصغری»‏ این‌طور توضیح می‌دهد: «تجربۀ 150سالۀ دنیا در حوزۀ گردشگری کشاورزی عمدتاً بر اقامت در مزرعه متمرکز بوده است و شاید حدود صد درصد مزارع گردشگری در اروپا برپایۀ اقامت می‌‌چرخند. اما در ایران امکان اقامت در مزرعه وجود ندارد، زیرا قانون حفظ کاربری اراضی کشاورزی اجازۀ ساخت اقامتگاه در مزرعه را نمی‌دهد؛ مگر اینکه شاهد تغییر قانون باشیم یا شبکۀ درون‌روستایی تشکیل شود که انواع گردشگری تجربه‌گرا از جمله گردشگری روستا و اقامت و مزرعه را در کنار هم داشته باشد.»
از نگاه فرهنگی هم به اعتقاد اصغری‏، مسئلۀ آموزش و همچنین نگرانی کشاورزان از وضعیت مزارع یا تخریب آنهاست: «در فرانسه شش تا هفت سال دورۀ آموزشی در این حوزه برگزار و بعد مجوز گردشگری کشاورزی صادر می‌شود و در بقیۀ کشورها هم همین شرایط است. در ایران اما هنوز این فرهنگ‌سازی کامل نیست. دو سال است در این حوزه کار می‌کنم و شاید چندهزار نفرساعت آموزش داده‌ام‏، اما عمده متقاضیان مجوز این رشته هنوز نمی‌دانند رویکردشان چیست و حتی در استان‌هایی مانند گیلان یا مازندران بیش از 90 درصد درخواست‌ها همراه با تغییر کاربری است.»
یک توسعۀ آرام
«گردشگری کشاورزی» در دنیا قدمتی 150 ساله دارد و نوع تجربه‌گرای آن 30 سال است که شروع شده است. آن‌طور که عضو کمیتۀ توسعۀ «گردشگری کشاورزی» وزارت جهاد کشاورزی و عضو میز «گردشگری کشاورزی» وزارت میراث‌فرهنگی‌‏، گردشگری و صنایع‌دستی می‌گوید بررسی و آمار نشان می‌دهد این رشته کمک زیادی به حفظ کشاورزی و معاش کشاورزان می‌کند.
«سعیدرضا اصغری»‏ معتقد است «گردشگری کشاورزی» یعنی روستا فقط محل تولید نیست؛ زیرا در این شرایط، تولید آرام آرام کمتر می‌شود و زمین‌های کشاورزی با تقسیم بین وراثی که ساکن روستا هم نیستند، هر روز کوچکتر می‌شوند و تغییر کاربری می‌دهند: «با گردشگری کشاورزی مشاغل خدماتی هم در روستا مورد توجه قرار می‌گیرد که موجب اشتغال‌زایی و درآمدزایی می‌شود. اتریش، ایتالیا، فرانسه و آلمان کشاورزی‌شان را با گردشگری نجات داده‌اند و این تجربه در جنوب شرق آسیا هم موفق بوده است.»
از نگاه او‏‏، گردشگری در همۀ دنیا به‌عنوان اقتصاد مکمل مطرح است و در حوزۀ «گردشگری کشاورزی» هم قرار است کشاورز کار خود را کند و بقیۀ اعضای خانواده مکمل‌ها را فعال کنند‎؛ با این شیوه اشتغال‌زایی، درآمدزایی، ورود مظاهر تمدنی بدون تخریب روستا و رونق اقتصادی نسل جوان و نسل‌های آینده را مایل به زندگی در روستا می‌کند تا درنهایت مهاجرت معکوس هم رخ می‌دهد.
اصغری اما بر یک نکتۀ مهم تأکید می‌کند و آن، روند آرام به ثمر نشستن «گردشگری کشاورزی» است: «قرار نیست یک شبه ره صدساله برویم. توسعۀ گردشگری تجربه‌گرا کند است و 20 تا 30 سال زمان می‌برد و نیاز به آینده‌پژوهی، فرهنگ‌سازی، آموزش و توسعۀ زیرساخت دارد و نباید برای آن عجله کرد. در غیر این‌صورت با تجربۀ مشابه اقامتگاه‌های بومگردی مواجه می‌شویم که چندهزار اقامتگاه داریم و بسیاری‌شان خالی هستند.»
××
طبق آمار «شورای مسافرت و جهانگردی» 9/10 درصد از کل تولید ناخالص ملی، 7/10 درصد اشتغال، 4/11 درصد سرمایه‌گذاری و 11 درصد مالیات جهان از صنعت گردشگری است و این صنعت به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بیش از 200 میلیون فرصت شغلی تمام‌وقت، نیمه‌وقت و فصلی را به‌وجود آورده است و حالا به‌نظر می‌رسد اضافه‌شدن این صنعت به کشاورزی و تکمیل چرخۀ اقتصادی در روستاها، فصل جدیدی از توسعۀ پایدار را برای جوامع محلی رقم می‌زند.