آنها را آفت، علف‌ هزر، جانوران موذی و مضر و… معرفی می‌کنیم در صورتی که بخش مهمی از تنوع زیستی جهان را تشکیل می‌دهند. تنها درصد بسیار کوچکی از آنها این بخت را داشته‌اند که به دلایل مختلف از جمله کاربردهای تجاری، زیبایی و برخی باورهای مردم مورد توجه باشند، اما بسیاری از آنها در بهترین حالت مورد توجه قرار نگرفته‌اند و حتی اطلاعات اولیه‌ای هم درباره‌شان نداریم! گیاهان و بی‌مهرگان بخش بزرگی از موجودات زنده هستند که کمتر درباره آنها صحبت می‌شود. حتی زمانی که که صحبت از «تنوع زیستی» می‌شود نیز، کمتر کسی از آنها و لزوم حفاظتشان می‌گوید. حتی با نگاهی به برنامه‌های حفاظت گونه‌ها هم چندان خبری از دستورالعمل‌ها و برنامه‌های عمل و پروژه‌های بین‌المللی نیست. حالا در روز جهانی تنوع زیستی که شعار آن «از توافق تا عمل: بازسازی تنوع زیستی» است، این سوال مطرح است که وقتی بخش مهمی از تنوع زیستی کشورمان، هنوز ناشناخته مانده و به آن بی توجهی می‌شود، چگونه باید به بازسازی تنوع زیستی فکر کنیم؟

«تنوع زیستی» یا آنطور که در انگلیسی می‌نویسند Biodiversity به گوناگونی اشکال حیات در کره زمین گفته می‌شود. دقیقاً همان چیزی که کره زمین را از سایر اجرام آسمانی و کرات دیگری که تا امروز شناخته‌ایم متمایز می‌کند. «حیات» آن چیزی است که (فعلاً) فقط در کره آبی‌رنگ منظومه شمسی شناخته شده است. تا امروز دریافته‌ایم که رمز ماندگاری همین پدیده ارزشمند (که ما هم از آن بهره‌مندیم)، وجود اشکال گوناگون آن است که حتی بعد از پنج انقراض بزرگ در طول تاریخ زمین، دوام داشته و دارد.
تنوع‌زیستی فقط مربوط به گوناگونی موجودات زنده اعم از قارچ، یوزپلنگ، ویروس‌های کوید، درخت صنوبر و ستاره‌های دریایی نیست. این یک سطح از تنوع زیستی است. زیستگاه‌های متنوعی که گونه‌های زنده در آن فرصت رشد و تکامل دارند نیز سطح دیگری از تنوع زیستی است. از زمین و دریای منجمد قطب شمال تا قلب جنگل‌های بارانی، کویر لوت و آبسنگ‌های مرجانی بستر اقیانوس‌ها سطح مهمی از تنوع زیستی هستند. ویژگی‌های متفاوت این زیستگاه‌ها در طول میلیون‌ها سال فرصتی برای «گونه‌زایی» و ماندگاری گونه‌های بی‌شماری بوده‌اند. اما در سومین سطح، تفاوت‌های ژنتیکی بین گونه‌های یکسان نیز بخشی از تنوع زیستی است. تفاوت رنگ چشم شما با همکارتان، تفاوت خال‌های روی بدن پلنگ‌ها یا تفاوت‌های اندک در شکل ظاهری دو درخت چنار، به تفاوت‌هایی در ژن‌های شما و آنها با همنوعان مربوط می‌شود که همین تفاوت ژن‌ها، مسئول ماندگاری گونه انسان و بسیاری از گونه‌های زنده روی کره زمین است.

یک حشره‌شناس: در ایران حتی ما نمی‌دانیم که چه گونه‌هایی در طبیعت داریم و نمی‌دانیم بسیاری از گونه‌ها در چه وضعیتی هستند. پس، نمی‌توانیم حتی برای حفاظت آنها کاری انجام دهیم؛ چون اطلاعات پایه را نداریم

بخشی از پژوهشگران نیز پیشنهاد کرده‌اند که اقوام و فرهنگ‌های مختلف انسانی، به دلیل تأثیرات عمیقی که بر سایر سطوح تنوع زیستی و تطابق انسان با محیط‌های گوناگون کره زمین داشته است نیز به عنوان سطحی دیگر از تنوع‌زیستی شناخته شود. در هر صورت، تا اینجای عمر زمین و عمر گونه خودمان (انسان)، این واقعیت را دریافته‌ایم که بقای گونه‌ها روی زمین به تنهایی امکانپذیر نیست و گونه‌ها به دلیل وابستگی‌های متعدد و پیچیده‌ای که به هم دارند، بقایشان به بقای دیگران پیوند خورده است؛ یک شبکه عظیم، پیچیده و بزرگ از موجودات زنده‌ای که با هم یک مجموعه به نام «شبکه حیات» را تشکیل داده‌اند. خبر خوب اینکه، ما هم در پناه همین شبکه، بقا پیدا کرده‌ایم و خبر بد اینکه ما تنها یک عضو از این شبکه هستیم که اتفاقاً آسیب‌های زیادی به آن زده‌ایم!
آنچه مهم است و آنچه مغفول مانده
شعار امسال روز جهانی تنوع زیستی، «بازسازی تنوع زیستی» است. چیزی که به نظر می‌رسد در همه کشورها باید به آن توجه کنیم. از برنامه‌های حفاظت برای گونه‌های زنده گرفته تا برنامه‌های احیای زیستگاه‌ها و عرصه‌های طبیعی بخشی از این بازسازی محسوب می‌شوند. «اصغر مبارکی»، خزنده‌شناس و متخصص تنوع زیستی می‌گوید که وضعیت تنوع زیستی در جهان چندان خوشایند نیست و اطلاعات فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) گویای این واقعیت است: «۴۱ درصد دوزیستان، ۲۷ درصد پستانداران، ۱۳ درصد پرندگان و ۲۱ درصد خزندگان در معرض تهدید هستند. یا وضعیتی بحرانی دارند، یا در معرض خطر هستند یا وضعیتی آسیب‌پذیر دارند.» از بیش از ۱۵۰ هزار گونه‌ای که در فهرست سرخ IUCN مورد مطالعه قرار گرفته‌اند، ۲۸ درصد آنها یعنی ۴۲ هزار و ۱۰۰ گونه در معرض تهدید هستند. آنطور که مبارکی می‌گوید، ۵ گونه دوزیست، ۱۵ گونه خزنده، ۳۵ گونه پرنده و ۱۹ گونه پستاندار هم بخشی از تنوع‌زیستی ایران هستند که در این فهرست در معرض تهدید شناخته شده‌اند. البته این به‌معنای آن نیست که بقیه گونه‌ها وضعیت مناسبی دارند، بلکه در مورد بسیاری از گونه‌های زنده در ایران، اطلاعاتی بسیار ناقص داریم؛ از جمله گیاهان و جانوران بی‌مهره.

متولیان دولتی مختلف برای بی‌مهرگان و گیاهان باعث این ناهماهنگی شده است. در سازمان حفاظت محیط زیست، خصوصا دفتر موزه تاریخ طبیعی علاقه زیادی وجود دارد که این فهرست‌ها و برآوردها انجام شود، اما نیاز به همکاری بین بخشی و صرف بودجه است

چیز زیادی نمی‌دانیم!
مبارکی می‌گوید از بخش اعظم گونه‌هایی که در جغرافیای کشورمان زندگی می‌کنند اطلاعات بسیار ناچیزی داریم و حتی وضعیت آنها را هم نمی‌دانیم. این موضوع را «علیرضا نادری» و «حسین رجایی» که هر دو حشره‌شناس هستند نیز تأیید می‌کنند.
نادری می‌گوید که بی‌مهرگان ۷۰ درصد گونه‌های جانوری زنده جهان را تشکیل می‌دهند و در ایران تخمین زده می‌شود که تعداد گونه‌های بی‌مهره بین ۲۰ تا ۲۵ هزار گونه باشد که از بسیاری از آنها تقریباً هیچ اطلاعی نداریم: «بی‌مهرگان نقش بسیار مهمی در تنوع زیستی و پایداری زیست‌بوم‌ها دارند، اما کمتر به آنها توجه می‌شود. بیشترین توجه به ‌آنها از منظر آفات کشاورزی یا انتقال بیماری‌هاست.» او می‌گوید برای حفاظت زیست‌بوم‌ها و تنوع زیستی، اولین قدم این است که این گونه‌ها را بشناسیم.
رجایی که مدیر بخش بی‌مهرگان موزه تاریخ طبیعی اشتوتگارت در آلمان است نیز نظری مشابه دارد. او می‌گوید که بی‌مهرگان و گیاهان بخش مغفول مانده از شناخت طبیعت و تنوع‌زیستی کشور ماست که اطلاعات ما از آنها بسیار ناچیز است: «از نظر تنوع زیستی و ارزش گونه‌ها، هیچ تفاوتی بین یک گونه پشه که در منطقه کوچکی در یکی از کویرهای استان سمنان زندگی می‌کند، با گیاهی نادر که ارتفاعات سبلان می‌روید و یوزپلنگ وجود ندارد. همه گونه‌ها مهم هستند و بخشی از تنوع زیستی هستند.»
سال گذشته کاملترین دانشنامه «بال‌پولکداران ایران» منتشر شد. بال‌پولکداران راسته‌ای از حشرات هستند که ما بیشتر آنها را به نام پروانه‌ها و شب‌پره‌ها می‌شناسیم. رجایی ادیتور اصلی این دانشنامه بود و به‌همراه نادری و بیش از ۷۰ نفر دیگر چهار هزار و ۸۱۲ گونه بال‌پولکدار را در این دانشنامه معرفی کردند. این تنها بخشی از تنوع زیستی ایران است که حتی برای بسیاری از گونه‌های همین راسته هم، بیش از نام علمی، تصویر، پراکنش جغرافیایی و اطلاعاتی ابتدایی از این دست هم چیز بیشتری نمی‌دانیم. آنها در دانشنامه‌شان تخمین زده بودند که احتمالاً گونه‌های بال‌پولکداران در ایران چیزی حدود ۱۰ گونه باشند که فقط نیمی از آنها تاکنون شناسایی و توصیف علمی شده‌اند. درباره برخی راسته‌های دیگر نظیر عنکبوت‌ها، خرچنگ‌های دریایی و برخی نرم‌تنان نیز مطالعاتی انجام شده است و آنطور که رجایی می‌گوید، این مطالعات معمولاً به‌صورت پراکنده و بدون سرمایه‌گذاری و صرف هزینه کافی از سوی دولت و دستگاه‌های تحقیقاتی انجام شده است: «در ایران حتی ما نمی‌دانیم که چه گونه‌هایی در طبیعت داریم و نمی‌دانیم بسیاری از گونه‌ها در چه وضعیتی هستند. پس، نمی‌توانیم حتی برای حفاظت آنها کاری انجام دهیم، چون اطلاعات پایه را نداریم.»
گیاهان را تا حدی می‌شناسیم
همان موضوعی درباره بی‌مهرگان گفته می‌شود، درباره گیاهان نیز تا حدودی صدق می‌کند. با این تفاوت که دست‌کم فهرست مناسبی از گیاهان ایران در اختیار داریم. اما درباره وضعیت گیاهان اطلاعات دقیقی در اختیار نیست. مطالعات «فلور ایران» از سال‌ها قبل در ایران آغاز شده و موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور از سال ۱۳۶۷ انتشار مجموعه‌ای ۱۴۹ جلدی از گونه‌های گیاهی را آغاز کرد که بنا بر اعلام همین موسسه، ۷۷ درصد گونه‌های گیاهی ایران در این مجموعه معرفی علمی شده‌اند. «فلور» در اصطلاح به‌معنای مجموعه گیاهان یک منطقه یا کشور است و تاکنون بیش از هشت هزار گونه گیاهی در ایران شناسایی شده است که در فلور ایران، حدود ۷۵۰۰ گونه معرفی شده است.
«حسین‌ آخانی»، گیاه‌شناس و استاد دانشگاه تهران اما می‌گوید که به غیر از مطالعات موردی در پروژه‌های مختلف، اطلاعات دقیقی از وضعیت بسیاری از گونه‌های گیاهی کشور نداریم: «در سال ۱۳۹۲ فهرست سرخ گونه‌های گیاهی ایران را موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع منتشر کرد که ایرادات زیادی داشت. اخیرا هم فهرستی دیگر در دست تدوین بود که از جزئیات آن اطلاعی ندارم. اما موضوع این است که بررسی وضعیت گونه‌ها کاری نیست که یک موسسه و چند کارشناس بتوانند به تنهایی انجام دهند. بلکه هر خانواده و هر جنس از موجودات زنده و گیاهان تخصص‌های مخصوص به خود را دارد و باید مجموعه‌ای از دانشگاه‌ها، موسسات و کارشناسان داخلی و خارجی در این موضوع همکاری کنند تا به اطلاعات دقیقی از وضعیت گونه‌ها برسیم؛ متأسفانه چنین اتفاقی در کشور ما رخ نداده است.»
ناهماهنگی بین ‌دستگاهی
اینکه چرا هنوز در ایران نتوانسته‌ایم وضعیت دست‌کم همین گونه‌های شناسایی شده از بی‌مهرگان و گیاهان را برآورد و ارزیابی کنیم، دلایل متعددی دارد. مبارکی می‌گوید: «متولیان دولتی مختلف برای بی‌مهرگان و گیاهان باعث این ناهماهنگی شده است. در سازمان حفاظت محیط زیست، خصوصا دفتر موزه تاریخ طبیعی علاقه زیادی وجود دارد که این فهرست‌ها و برآوردها انجام شود، اما نیاز به همکاری بین‌بخشی و صرف بودجه است که متأسفانه چنین چیزی دیده نمی‌شود. به خاطر همین، از وضعیت بخش مهمی از تنوع زیستی کشورمان اطلاعاتی نداریم و این یک نقص مهم است.»
«بازسازی تنوع‌زیستی» شعاری است که کنوانسیون تنوع زیستی در روز ۲۲ می (اول خرداد) برای روز جهانی تنوع زیستی امسال اعلام کرده است. موضوعی که پیش از هرچیز به شناخت تنوع زیستی و داشته‌های طبیعت ایران وابسته است. چیزی که ما در ایران، با وجود هزاران فارغ‌التحصیل دانشگاهی و افراد متخصص هنوز به دنبال آن نرفته‌ایم. حالا به نظر می‌رسد در کشور ما، پیش از بازسازی، باید به فکر «بازیابی اطلاعات از تنوع‌زیستی» باشیم.