وقتی ولادیمیر پوتین برای پیوستن مردان به جنگ اوکراین بسیج نیمه‌عمومی اعلام کرد، هزاران نفر از کشور گریختند. اعتراضات خیابانی و اعتراضات اینترنتی به سرعت شکل گرفت و برای روزهایی به نظر می‌رسید که شاید با یک جنبش همه‌جانبه ضد جنگ در روسیه روبه‌رو باشیم. اما مقاومت فیزیکی و خیابانی علیه جنگ خیلی زود سرکوب و محو شد و امروز مقاومت مردم روسیه علیه جنگ بیشتر و در فضای مجازی ادامه دارد. جایی که اپلیکیشن تلگرام مهم‌ترین پلتفرم آن است.

با محدود و ممنوع شدن فیس‌بوک و اینستاگرام تحت قانون مبارزه با «افراطی‌گری» در روسیه و کنترل همه‌جانبه کرملین بر غول رسانه‌ای روسیه یعنی VK، تلگرام به فضایی تقریبا امن برای ابراز خشم، اندوه و ملال از جنگ تبدیل شده است. اما همین چرخش به فضای غیررسمی باعث ایجاد و چرخش روایت‌ها و اطلاعات گمراه‌کننده سیاسی از سراسر طیف سیاست در روسیه و محبوب و مقبول شدن بسیاری اطلاعات و قصه‌های پیچیده و نادرست از دنیای تاریک نظریه‌های توطئه شده است. همین بستر اجتماعی باعث شکل‌گیری سازمانی به نام «شورای مادران و همسران» شده ‌است.
این شورا در سپتامبر گذشته به عنوان یک کانال تلگرامی آغاز به کار کرد و حالا بیش از 23 هزار دنبال‌کننده دارد. آغازگر این کانال اولگا سوکانووا، مادری 46 ساله است که یکی از ویدئوهایی که در شبکه‌های اجتماعی پست کرده بود وایرال شد. در این ویدئو، او از فشار دولت بر پسرش برای امضا کردن قرار پیوستن «داوطلبانه» به جبهه می‌گوید. او در ویدئو تمامی مادران روسی را خطاب قرار می‌داد: «من با همه مادران روسی صحبت می‌کنم! مشت کردن و گریه کردن بر بالش را بس کنید. بیایید بهم بپیوندیم.» مادرانی که فرزندانشان را به جنگ فرستاده بودند با این ویدئو ارتباط برقرار کردند و این کانال تلگرامی که بعدا تبدیل به یک انجمن اجتماعی شد شکل گرفت.

مدتی بعد پوتین اعلام کرد که می‌خواهد با مادران و همسران سربازان در جنگ دیدار کند. اما تنها برخی سازمان‌های خاص و ان.جی.اوهای نزدیک به دولت به این جلسه دعوت شدند. ماکسیم آلوکوف که یک پژوهشگر در کینگز کالج است معتقد است که مسئله مادران و همسران از آنجا که می‌تواند با عموم مردم ارتباط برقرار کند، حتی از برخی انتقادات سیاسی برای دولت خطرناک‌تر است

با گذری در محتواهای کانال با گواه‌های زیادی از مادران و همسران مواجه می‌شویم که از شرایط خط مقدم و دشواری‌ها و غم‌های خانواده‌ها می‌گویند. دومین پست کانال مطالبه مشخصی مبنی بر اطلاعات درباره قشون نظامی بود: نیروها چقدر آموزش می‌بینند؟ کدام لباس‌های زمستانی در اختیار آنها قرار می‌گیرد؟ غذا و توزیع آن چگونه سازماندهی می‌شود؟
تمامی این مطالبه‌ها از آنجا که خبرها حاکی از کمبود جدی تجهیزات نیروهای روس هستند منطقی بودند. بعد از این پست‌ها عکس‌های زیادی از حامیان منتشر شد که مطالبات خود را روی کاغذ نامه می‌نوشتند و به دفتر شخصی پوتین ارسال می‌کردند.
اما این کانال سوی دیگری هم داشت که به مرور ظهور کرد. با کلیک بر لینک‌های پست‌ها به سازمان دیگری به نام «اتحاد ملی احیای روسیه (OSVR)» هدایت می‌شدیم. وب‌سایت این سازمان که برای «احیای دولت نابود شده شوروی» تاسیس شده شمایلی از گرافیک‌های دوران شوروی را دارد و در آن پر از اخبار جعلی و نظریه‌های توطئه درباره ویروس کرونا و تکنولوژی 5G است. درباره جنگ اوکراین، این سازمان پیشنهاد می‌دهد که آغازگران جنگ طرفداران چاباد (Chabad) برای ساختن «خزرستان جدید» در حاکمیت ارضی روسیه و اوکراین هستند. این نظریه توطئه سامی‌ستیز در جغرافیای تاریخی قرون وسطایی امپراطوری خزر شکل گرفت و افراد خطرناکی آن را تقویت و پخش می‌کنند. سازمان گفته شده را اسوتلانا لادا-روس که خود یک نظریه‌پرداز توطئه است و باور دارد یک «نیروی سوم» جنایات در اوکراین را مرتکب می‌شود هدایت می‌کند. لادا-روس قبلا ادعا کرده بود که خزندگان خطرناکی از سیاره نیبیرو به زمین پرواز و در زمین آشوب برپا خواهند کرد!
البته حمایت نسبتا پنهانی OSVR از شورای مادران آنچنان هم تصادفی نیست. سوکانوا پیشتر در رخدادهای OSVR شرکت و سخنرانی کرده بود. او همچنین در مصاحبه با نوایا گزتا (روزنامه پیشرو روسی) گفته بود: «تشکیل شورا تلاش زیادی می‌خواهد و بدون حمایت افرادی با ذهنیت مشابه تقریبا غیرممکن است. جنبش آنها از من حمایت کرد.» جالب توجه است که هر دو زن نامبرده شده از سامارا، شهر کوچکی در مرز روسیه و قزاقستان، هستند.
به عقیده یاروسلاوا باربیری که یک پژوهشگر دکتری از دانشگاه بیرمنگام انگلیسی است در سطح بین‌الملی نوعی کج‌فهمی و یا «درک سطحی» نسبت به شورای مادران و همسران وجود دارد. او می‌گوید حتی اگر پست‌های سوکانووا را قبل از اینکه به مادری مطالبه‌گر تبدیل شود با دقت بررسی کنیم بیشتر به نظریه‌های توطئه و مواضع سیاسی چالش‌برانگیز شبیه هستند. در کانال‌های آنها پر از محتواهای بی‌ربط ضد واکسن کرونا است که هیچ ارتباطی به جنگ اوکراین ندارد.
در واقع در اینجا با مخلوطی از اندوه حقیقتی مادران خسته از جنگ و نظریه‌های توطئه گروه‌های سیاسی مواجه هستیم که رسانه‌های مختلف از ظن خود یار آن می‌شوند! در خارج از روسیه آن را جنبش ضد‌جنگ مادران می‌نامند، در جایی احیاکنندگان شوروی و در جایی هم جنبش‌های ضد واکسن از آن حمایت می‌کنند. اما ارتباط آن با دولت و مقامات روسی چگونه بود و چرا محدود نشدند؟
سرانجام در ماه نوامبر شورا فراخوانی را برای تظاهرات صادر کرد. در این تظاهرات که در شهر سنت پترزبورگ برگزار می‌شد، بنیانگذاران گروه آنقدر تشنه توجه رسانه‌ها و بایکوت نشدن خبری بودند که در بیانیه‌ای اعلام کردند که «کانال به دنبال بیانیه ضد جنگ نیست» و فقط می‌خواهد درباره «برخی کمبودها» با مقامات دولتی «گفت‌وگو» کند. همین بیانیه باعث شد آنها بتوانند در رسانه‌های ملی روسیه پوشش خبری کسب کنند.
مدتی بعد پوتین اعلام کرد که می‌خواهد با مادران و همسران سربازان در جنگ دیدار کند. اما تنها برخی سازمان‌های خاص و ان.جی.اوهای نزدیک به دولت به این جلسه دعوت شدند. ماکسیم آلوکوف که یک پژوهشگر در کینگز کالج است معتقد است که «مسئله مادران و همسران از آنجا که می‌تواند با عموم مردم ارتباط برقرار کند حتی از برخی انتقادات سیاسی برای دولت خطرناک‌تر است.»
طبیعتا شورای مادران و همسران از دعوت نشدن به این جلسه خشمگین بودند و خشم خود را در کانال تلگرامی نیز ابراز کردند. آنها در پستی نوشتند: «آیا پوتین می‌خواهد مادران و همسران واقعی سربازان را ماموران سیا و افراد افراطی بنامند؟»
در این میان شبکه بی‌بی‌سی جهانی هم بدون اشاره به پیشینه این کانال درباره پخش نظریه توطئه اعتراض آنها را پوشش می‌داد و این سخن سوکانووا مبنی بر اینکه «دولتمردان روسیه از زنان می‌ترسند» را مدام پخش می‌کرد. در این زمان بود که تحقیقات وب‌سایت کودا استوری نشان می‌داد که مخاطبان کانال تلگرامی شورا به سرعت افزایش یافت.
دولت روسیه از این فرصت استفاده کرد و صفحه شورا در VK با دستور دادستانی بسته شد و سوکانووا به بهانه همراه داشتن مواد مخدر مورد بازجویی قرار گرفت. رسانه‌های طرفدار دولت روسیه هم کم نگذاشتند و با اشاره و پررنگ کردن سوابق دیگر وابستگان «شورای مادران و همسران»، آنها را تحریک‌کنندگان احساسات عمومی خواندند و به منابع مالی آنها در لهستان و اوکراین اشاره کردند. این تاکتیک معمولا توسط دولت روسیه برای محدود کردن افراد و گروه‌های ضد‌جنگ در روسیه به کار می‌رود و در جریاناتی آنها وابسته به اوکراین نامیده می‌شوند.
جاکوب کلنسکی یک کارشناس تهدیدهای هیبریدی، این نوع تهدیدها را شایع می‌داند و معتقد است که کرملین به سادگی می‌تواند از بخشی از پیشینه‌گردانندگان سازمان‌های ضد‌جنگ برای زیر سوال بردن کلیت مواضع آنها استفاده کند.
در چنین محیطی، کنشگری ضد-جنگ در روسیه بیش از پیش از هم پاشیده است. نیروهای دولتی سال‌ها نهادهای مدنی را تحت نظارت و کنترل نگه داشته و ضعیف کرده‌اند. در شرایطی که رسانه‌ها و فعالیت رسمی محدود می‌شود و کنشگران نمی‌توانند بدون محدود و سرکوب شدن ابراز عقیده کنند، غافلگیر‌کننده نیست که فعالیت انجمن‌های اجتماعی تا این حد پیچیده می‌شوند.
تا کنون بیش از 2300 نفر در جریانات اعتراض‌های ضد‌جنگ در روسیه دستگیر شده‌اند و بر اساس یک قانون تازه اعلام شده، پخش «اخبار جعلی» درباره عملیات‌های جنگی می‌تواند تا 15 سال زندان داشته باشد. در واقع هر سمت و سو از جنگ که باشید، جنگ اوکراین خطر را برای شما بیشتر می‌کند.
دنبال‌کنندگان کانال‌های تلگرامی با اهداف متفاوتی به آنها می‌پیوندند. برخی مخالف پوتین هستند، برخی مخالف جنگ، برخی به دنبال نظریه‌های توطئه و برخی هم می‌خواهند جلوی یک جنبش صلح‌طلب واقعی را بگیرند.
در همین حال مخاطبان شورای مادران و همسران روز‌به‌روز بالا می‌رود. یک سال بعد از آغاز جنگ [روسیه با اوکراین]، کانال‌ها هم با جنگ و فرستادن مردان جوان به جبهه مخالف هستند و هم همزمان انواع نظریه‌های توطئه و اطلاعات گمراه‌کننده در حال پخش شدن است.
این کانال‌ها برای بسیاری از مردمان خسته و ملول از جنگی که هیچ‌گاه خواستار آن نبودند آرامش و تسکین است. اما برای رهبران روسیه، باید بدانند که عملکرد آنها باعث می‌شود سازمان‌هایی از حاشیه‌های تاریک جامعه ناگهان مخاطبانی بزرگ‌تر و تاثیرگذارتر پیدا کنند.