| پیام ما | مدیریت تقاضا سیاستی است که بسیاری از کارشناسان برای حل مسئله آب پیشنهاد می‌کنند. شکل‌گیری بازارهای آب یکی از ابزارهایی است که در مدیریت تقاضا به کار می‌آید. در تعاریف رسمی، بازار آب نظام و قواعد رسمی حاکم بر خرید، فروش و اجازه مجوزهای بهره‌برداری آب است که حق مالکیت زمین را شامل نمی‌شود. این روزها که مسئله آب در کشور از مرحله بحران هم عبور کرده و در شرایط اضطرار قرار دارد، مفهوم بازار آب به عنوان راهکاری جدی برای حل مسئله آب در میان تصمیم‌گیران مطرح است. اما بهره‌گیری از این ابزار ملزوماتی دارد که بی‌توجهی به آنها می‌تواند راهکاری موثر را در حوزه مدیریت آب کشور، تبدیل به بحرانی لاینحل کند. دیروز از خواف خبر رسید که نخستین بازار آب در این منطقه آغاز به کار کرده است. شاید در نگاه اول این اتفاق را بتوان در زمره اقدامات موثر در نظر گرفت، اما بدون وجود پیش‌شرط‌های لازم نمی‌توان به نتیجه بخش بودن این اقدامات چندان امیدوار بود.

«آغاز به کار نخستین بانک و بازار آب ایران» این خبری بود که دیروز از خواف رسید. مدیر پروژه بانک و بازار آب به ایلنا گفته است: «کشاورزان خرده مالک که بنیه مالی ضعیفی داشته و کشاورزی سودمندی ندارند، به نوعی می‌توانند درصدی از حجم برداشت سالانه خود از چاه را در بازار آب به فروش بگذارند» به گفته بابک حسنی: «در منطقه خواف با توجه به وجود صنایع و معادن سنگ آهن که در وضعیت فعلی بین ۶ تا ۱۰ میلیون متر مکعب در سال آب نیاز دارند که تا ۵ سال آینده این عدد به ۲۵ میلیون مترمکعب هم خواهد رسید و از این نظر که دشت خواف از لحاظ سفره‌های زیرزمینی در وضعیت بحرانی قرار دارد، باید بستری فراهم شود که صنایع بدون دسترسی مجدد به آب‎های زیرزمینی از بخش کشاورزی آب مورد نیاز خود را با قیمت منصفانه خریداری کنند» سالهاست که بازار آب به عنوان راهکاری برای حل مسئله آب مطرح است. اما حالا که این امر به گفته مجریان پروژه محقق شده است، آیا می‌توان امید به مدیریتی اصولی در حوزه تقاضا داشت یا خیر؟ این پرسش را با پژوهشگر اندیشکده تدبیر آب مطرح کردیم، حمید پشتوان با استناد به مطالعات و تجربیات بین‌المللی در این خصوص، به این پرسش پاسخ داده است. او در ابتدا به یافته‌های گزارش‌شده در کتاب «حقوق قابل انتقال آب زیرزمینی، یکپارچه‌سازی هیدروژئولوژی، حقوق و اقتصاد»* اشاره می‌کند که تجربیات جهانی بازارهای آب زیرزمینی را تحلیل کرده است: «بررسی تجربه جهانی نشان می‌دهد که نمی‌توان مبادله حجم زیاد آب زیرزمینی را در بازار، از کشاورزی با بهره‌وری پایین به تأمین شهری پر ارزش، بر پایه حقوق قابل انتقال آب سراغ گرفت. حقوق قابل انتقال آب زیرزمینی در ترکیب با دیگر اقدامات برای کاستن از بیش‌برداشت آب زیرزمینی به کار گرفته شده است.» این کتاب با مطالعه و بررسی تجربه کشورهای ایالات متحده، استرالیا، مکزیک، شیلی، انگلستان و ولز، به دنبال رسیدن به این پاسخ است که: «آیا مبادله حقوق آب زیرزمینی، راه‌حلی برای مدیریت پایدار آب زیرزمینی است، یا آکنده از خطرات بالقوه برای محیط‌زیست و عدالت اجتماعی است؟» پژوهش‌ انجام شده برای تدوین این کتاب به این نتیجه رسیده است که شواهدی مبنی بر اینکه کشورهای مورد مطالعه، مبادله حقوق آب را راهکاری اساسی دانسته باشند یا این اقدام نقش قابل ملاحظه‌ای در مدیریت پایدار منابع آب آنها داشته باشد، به دست نیامده است. در جمع‌بندی نتایج پژوهش‌های انجام شده آمده است: «با اینکه مبادله حقوق آب ممکن است بتواند تأثیرگذار باشد، ولی بازار ایده‌آل با خریداران و فروشندگان بسیار، محقق نشده است. در نتیجه، بعید است نقش دولت، هم به عنوان آغازگر و هم تنظیم‌گر، و نیز حفاظت از محیط‌زیست، جوامع محلی روستایی و آسیب‌پذیر، کمرنگ باشد.»
حمید پشتوان در گفت و گو با «پیام ما» در خصوص آغاز به کار بازار آب در ایران می‌گوید: «به نظر می‌رسد چنین اقداماتی بیشتر یک بلند پروازی بی‌سرانجام باشد چرا که قطعیت اثربخشی آن درهاله‌ای از ابهام قرار دارد. در بحث ابزارهای مدیریت آب به خصوص آب زیرزمینی، بهره‌گیری از ابزارهای اقتصادی از دشوارترین‌ کارها به شمار می‌آید. برای عملیاتی شدن بازار آب، نیاز به فراهم شدن مقدمات و پیش‌نیازهای مهمی است و اینطور نیست که به راحتی بازاری تشکیل شود و در آن مبادله و خرید و فروش آب انجام شود. تحقق این امر نیاز به یک پیش زمینه دارد. در درجه دوم اگر این بازار راه‌اندازی شود قطعیت مسلم و از پیش تعیین‌شده‌ای ندارد که بتواند اهداف بازار را محقق کند. با سابقه‌ای که ما در حوزه آب داریم، این موارد تنها روی کاغذ نوشته می‌شود و ظرفیت‌ها،امکانات و چالش‌های پیاده‌سازی، کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. گزارش‌ها و مطالعات انجام‌شده درباره راه‌اندازی بازارهای آب در کشور، پرسش‌ها و ابهامات زیادی دارد. در این قبیل مطالعات، ، بیشتر از اینکه استدلال‌ها و توجیهات قانع‌کننده مطرح شود، علامت سوال‌های فراوانی ایجاد می‌شود که پاسخی پیدا نمی‌کند.»
پژوهش‌های انجام شده در این زمینه نشان می‌دهد بازارهای آب می‌توانند به سبب ناتوانی سیاسی و نهادی، به مایه دردسر تبدیل شوند. به همین دلیل درباره نقش آنها به عنوان راهکاری برای بحران موجودی آب برای مصارف تولیدی، تردیدهایی ابراز می‌شود. بازارهای آب را نباید داروی همه دردهای بحران آب تلقی کرد. با این همه در برخی مناطق کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، این ابزار موفقیت آمیز عمل کرده است. پشتوان در خصوص تجربه‌های موفق در دنیا معتقد است: «موفقیت در این زمینه نسبی است. وقتی از موفقیت بازار آب صحبت می‌کنیم در یک مقیاس خاصی باید بحث کنیم. به طور مثال در استرالیا که در زمینه بازار آب شهرت دارد -بیشتر بازار آب سطحی و نه زیرزمین- باید دید در چه مقیاسی و با چه شرایطی و با چه اعداد و ارقامی درباره موفقیت بازار آب صحبت می‌شود. به طور کلی در مباحث آب نمی‌توان نگاه جهان شمول‌ی به موفقیت و اثربخشی راهکارها داشت مباحث آب به صورت محلی و منطقه‌ای باید بررسی شود. با این حال تجارب موفق دنیا در زمینه بازار آب بیشتر در حوزه آب‌های سطحی است. بخش‌هایی از امریکا و استرالیا در این زمینه سابقه بیشتری دارند. استرالیا در پی خشکسالی طولانی که معروف به خشکسالی هزاره شد، به بازار آب رو آورد و به موفقیت‌هایی هم رسید. بعد از این بود که به ابزارهای اقتصادی در حوزه مدیریت آب در استرالیا بیشتر توجه شد.»
مدیر کارگروه ظرفیت‌سازی اندیشکده تدبیر آب معتقد است: «وقتی در مورد بازار آب زیرزمینی صحبت می‌کنیم، با پیچیدگی بیشتری مواجه می‌شویم. پیچیدگی ذاتی خود منابع و فراهم کردن مقدمات مورد نیاز بازار همراه با عدم قطعیت ناشی از شرایط عملیاتی بازار در رسیدن به اهداف، پیچیدگی این حوزه را دو چندان می‌کند. به همین دلیل در دنیا بازار آب زیرزمینی رسمی و جاافتاده را نمی‌توان سراغ گرفت. البته بازار غیررسمی آب در بسیاری نقاط وجود دارد و آب را به صورت فیزیکی به اشکال مختلف جابجا می‌کنند. در کشورهایی مثل پاکستان و هند و چین بازار غیررسمی آب وجود دارد. در سال‌های اخیر در استرالیا و جنوب و غرب آمریکا تلاش‌هایی صورت گرفته است که بازارهای رسمی آب دایر شود.»
حمید پشتوان در خصوص شکل‌گیری و ایجاد بازار آب به نکته حائز اهمیتی اشاره می‌کند: «بازار آب باید دورانی را سپری کند تا به یک بلوغ برسد. در بلند مدت می‌توان عملکرد این بازار را ارزیابی و آثار و نتایج آنرا بررسی کرد. اینکه امروز استرالیا به بازار آب‌های زیرزمینی فکر می‌کند، یک سیر تکاملی طی کرده است تا به این مرحله برسد، به یکباره به این موضوع ورود نکرده است. ما در سرگذشت و سیر مدیریت آب و سیاست‌های آب بیشتر به طور پراکنده‌ کارهایی انجام داده‌ایم که حتی از نتایج آن هم اطلاعات دقیقی نداریم. در همین شرایط روی موضوعات جدید دست می‌گذاریم. از جمله در مورد آب زیرزمینی با تمام پیچیدگی‌هایی که دارد و اولویت‌های دیگری که در این زمینه وجود دارد، فکری برای ساماندهی این اولویتها نداریم و بدون آنکه به اقداماتی بپردازیم که در چارچوب محدودیت‌ها و توانمندی‌های مدیریت آب کشور قرار دارد ، یکباره دست روی بازار آب زیرزمینی گذاشته‌ایم. یکی از پرچالش‌ترین ابزارهای اقتصادی (بازار آب) و پیچیده‌ترین منبع (آب زیرزمینی) حوزه آب را انتخاب کرده‌ایم. با این سوابق نمی‌شود امیدوار بود که این اقدامات به نتیجه برسد. هر چند در بسیاری موارد آمارهایی هم منتشر می‌شود اما این آمارها به صورت شفاف ارائه نمی‌شود.» پشتوان در خصوص ایجاد بازار آب زیرزمینی بر این باور است که این اقدام ابعاد حقوقی و نهادی بسیار دشواری دارد. تجربه جهانی هم در این حوزه کاملا روشن است. در نتیجه با قطعیت نمی‌شود امیدوار بود که این اقدام اثربخش باشد.
در کالیفرنیا سال 2015 قانونی با عنوان «مدیریت پایدار آب زیرزمینی» تصویب شد. تصویب این قانون، اتفاق مهمی در این ایالت بود، به این دلیل که آب زیرزمینی در کالیفرنیا چندان تحت ضوابط و مقررات قانونی قرار نداشت. در فاصله 2015 تا 2022 مقدمات کار بر اساس یک زمان‌بندی انجام شده است که نهایتا به تدوین برنامه مدیریت برای حوضه‌های بحرانی و فوق بحرانی برسد. این برنامه‌ها تا پایان 2022 باید نهایی شود و در یک افق بیست ساله اهداف این برنامه باید محقق شود. این قانون طیف گسترده‌ای از ابزارها را توصیه می‌کند. نهادهای مسئول می‌توانند در برنامه‌ریزی برای رسیدن به پایداری آبخوانها از این ابزارها استفاده کنند. حدود سه سال است در یکی از مناطق کالیفرنیا و در یک آبخوان، بازار آزمایشی آب زیرزمینی دایر شده است. یعنی در این گستره وسیع، بازار را فقط در یک نقطه به کار گرفته شده است» پشتوان با بیان این مثال به این نکته تاکید می‌کند که انتخاب یک آبخوان برای استقرار بازار آب، با ملاحظات و مطالعاتی صورت گرفته است. اما در کشور ما این اطلاعات مناسب و شفاف برای بررسی آبخوان‌ها وجود ندارد. در حالی که در مورد آب زیرزمینی، اطلاعات بخش بسیار مهمی از کار است و دقیق‌نبودن یا بحث‌برانگیزبودن اطلاعات، شرایط بسیار متفاوت‌تری را ترسیم می‌کند.
*این کتاب در سال 2016 انتشار یافته است. ترجمه فارسی این کتاب به همت اندیشکده تدبیر آب ایران انجام شده است و در آینده نزدیک در دسترس قرار خواهد گرفت.