| پیام ما | «حدود ۴۰ درصد مردم درباره مسائل آبی کشور اطلاعات کافی ندارند» این بخشی از نتیجه نگران کننده نظرسنجی ایسپا است که هفته گذشته منتشر شد. بر اساس گزارشی که ایسپا از این نظرسنجی منتشر کرده است: «از هر ۱۰ شهروند بالای ۱۸ سال کشور، ۳ نفر معتقدند ایران از نظر منابع آبی، پر آب است» همانقدر که مردم تصویر دقیقی از وضعیت منابع آبی کشور ندارند، بسیاری از بخش‌های تصمیم‌گیر کشور هم تصویری از ابعاد اجتماعی مسئله آب ندارند. نتیجه اینکه مناقشات آبی در شهرهای مختلف هر بار ابعاد تازه‌ای پیدا می‌کند. به باور بسیاری از کسانی که با مطالعات بین‌المللی و تجارب جهانی مسئله آب آشنا هستند، آب موضوعی چند بعدی است که یکی از مهم‌ترین ابعاد آن بعد اجتماعی است. محمد فاضلی با همین رویکرد سال‌ها پیش و با حمایت رضا اردکانیان مرکز امور اجتماعی آب و انرژی را در وزارت نیرو تاسیس کرد. مرکزی که در ابتدای فعالیت دولت سیزدهم بدون حتی ابلاغیه کتبی، این مرکز منحل شد و مرکز جهاد آبرسانی جایگزین آن شد. حالا چند ماه پس از این انحلال و ماه‌ها پس از استعفای محمد فاضلی از ریاست این مرکز، او درباره اهمیت مسائل اجتماعی در موضوع آب و همچنین ناگفته‌های شکل‌گیری و فعالیت مرکز امور اجتماعی آب و انرژی وزارت نیرو، در یک گفت‌و‌گوی مجازی با صفحه اینستاگرامی «سواد آبی» نکاتی را عنوان کرده است. هر چند عمر مرکزی که او تاسیس کرد به چهار سال هم نرسید، اما او معتقد است تلاش‌های او و همکارانش در این مرکز، حکم کاشتن بذری را داشت که روزی ثمر خواهد داد.

سال 1397 مرکزی به ساختار وزارت نیرو اضافه شد که هدف خود را «تولید دانش تخصصی معطوف به موضوعات چالش‌برانگیز حوزه آب و انرژی» عنوان کرد. مرکزی که در طول سه سال و نیم فعالیت خود سعی کرد تا مدیران بخش‌های مختلف وزارت نیرو را با ابعاد دیگری از مسئله آب و انرژی آشنا کند. ابعادی که دنیا سال‌هاست در برنامه‌ها و سیاست‌گذاری‌های آبی خود به آن توجه دارد. اما در ایران که گذشته‌ای پیوند خورده با اجتماع در حوزه آب داشته، سال‌هاست که رویکرد سازه‌ای غالب شده و بعد اجتماعی موضوع آب به حاشیه رفته است. چهارشنبه شب گذشته، صفحه اینستاگرامی «سواد آبی» گفت‌وگویی با عنوان «آب و علوم اجتماعی» با محمد فاضلی جامعه‌شناس و تحلیلگر مسائل اجتماعی آب ترتیب داد تا به چرایی اهمیت علوم اجتماعی در حوزه آب بپردازد. گفت‌وگویی که بخشی از آن هم به تجربه محمد فاضلی به عنوان رئیس مرکز امور اجتماعی آب و انرژی وزارت نیرو اختصاص داشت.
فاضلی در ابتدای این گفت‌وگو به تشریح این موضوع پرداخت که کدام بخش از آب مرتبط با علوم اجتماعی است. به باور فاضلی: «آب یک سیستم پیچیده است چون سیستم‌های آبی تصادفی هستند. به این دلیل که یک سال باران می‌بارد یک سال نه، 5 سال خشکسالی است 6 سال پرآبی، یک سال سیل می‌آید یک سال خشکسالی می‌شود. این سیستم علاوه بر اینکه تصادفی است، متاثر از کنشگری انسان است. در بخش‌های کشاورزان، آب شرب و شهری، صنعت و محیط زیست انسان بر این سیستم تاثیر دارد. در نتیجه می‌توان گفت این سیستم اساسا پیچیده است و پیش‌بینی پذیری آن بسیار کم است، چرا که درگیر تعارض منافع و کنش انسانی است. به عبارتی باید گفت سیستم‌های آبی پیچیده هستند و وضعیت آنها به شدت مرتبط با رفتار انسانی است» فاضلی در ادامه صحبتهای خود به چهار آب‌بر اصلی که توجه به آنها نشان‌دهنده اهمیت اجتماعی آب است، اشاره کرده و از محیط زیست، صنعت، کشاورزی، شرب و بهداشت شهری به عنوان بهره‌برداران اصلی آب نام برده و می‌گوید: «این موارد تابع متغیرهای رفتاری هستند و در عین حال تعارض منافع دارند. در بخش کشاورزی، کشاورزی که برنج کشت می‌کند بیشتر از کشاورزی که کشت گندم دارد، آب مصرف می‌کند. و تعارضات مشابه که در هر بخش و میان هر کدام از این بخش‌های آب‌بر وجود دارد»محمد فاضلی در توضیح اینکه « آب به چه معنا اجتماعی است» به مورد دیگری اشاره کرده و می‌گوید: «سیستم‌های پیچیده وقتی می‌توانند حل شوند و به یک سطح بالاتر از پایداری برسند که یک همکاری گسترده‌ میان تمام ذی‌نفعان این سیستم‌ها – در اینجا آب شرب شهری و بهداشت، کشاورزی، محیط زیست و صنعت- وجود داشته باشد. این همکاری یک مقوله آبی نیست، بلکه مقوله‌ای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است. به این معنا که اگر کشاورزان بخواهند با صنعت همکاری کنند نیازمند گفت‌وگو و مذاکره و در مواردی معامله هستند. این همکاری نیازمند بازارهای آبی و کنش اقتصادی است. بنابراین مسائل آب اساسا مسائل رفتاری هستند»
رئیس اسبق مرکز امور اجتماعی آب و انرژی وزارت نیرو در بخش دیگر سخنان خود در مورد اینکه آب یک مقوله اجتماعی است، می‌گوید: «سیستم‌های آبی وقتی می‌توانند به پایداری برسند که انطباق‌پذیری داشته باشند. ما در حوزه آب با سیستمی مواجه هستیم به نام «سیستم‌های انطباق پذیر پیچیده» این سیستم‌ها چرا انطباقی هستند؟ به این دلیل که وقتی یک سال آب کم است یک سال زیاد، رفتار کشاورز و صنعت باید با این شرایط انطباق پیدا کند. انطباق پیدا کردن امری رفتاری است. یعنی در جریان این انطباق‌پذیری رفتار کشاورز یا صنعت یا شرب شهری باید تغییر کند. در نتیجه با یک سیستم رفتاری مواجه هستیم و این رفتار به طور عمیقی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است»
حکمرانی آب موضوع دیگری است که فاضلی به آن اشاره کرده و بعد از ارائه تعریفی از حکمرانی در مفهوم کلی آن می‌گوید: «در مفهوم کلی حکمرانی سه ارزش حاکم است: عدالت، انصاف، کارآمدی. نمی‌توان یک سیستم حکمرانی داشت که کارآمد، عادلانه و منصفانه نباشد. در کنار این ارزش‌ها، حکمرانی باید به نیازها هم پاسخ دهد. انصاف، عدالت و کارآمدی مواردی نیستند که از مهندسی سازه‌های بتنی سدها بیرون بیایند. بلکه مقوله‌های اجتماعی و سیاسی فرهنگی هستند»
فاضلی با بیان اینکه سیستم‌های آبی به شدت دارای تاثیرات اجتماعی هستند، می‌گوید: «این تاثیرات عمیقا روی مقوله‌هایی مثل فقر، شادی و موارد دیگر اثر دارد. امروز شما در اصفهان می‌بینید شادی و شادابی در میان مردم اصفهان کم شده است. فقر در شرق زاینده‌رود، گسترش پیدا کرده است. بنابراین هر تصمیم‌گیری آبی درگیر مقولات اجتماعی، سیاسی، امنیت، عدالت، کیفیت زندگی، فساد و موارد دیگر است» محمد فاضلی به عنوان یک جامعه‌شناس معتقد است: «ما در مسئله آب برای اینکه بتوانیم بحران‌ها و مسئله‌های آبی را حل کنیم، نیازمند یادگیری اجتماعی هستیم. باید ببینیم مردم ایران در طول 2 – 3 هزار گذشته چگونه یاد گرفتند با قنات کنار بیایند؟ طبیعی است که از مسیر یادگیری اجتماعی. امروز ما به دنبال این هستیم که مردم با کم‌آبی سازگار شوند، این را چطور باید یاد بگیریم؟ آیا می‌شود سازگار شدن با کم‌آبی را به مردم تزریق کرد؟ آیا سازگاری با کم‌آبی را می‌شود با چوب و چماق به ذهن مردم وارد کرد؟ آیا امور مربوط به سازگاری با کم‌آبی را اقتصاددان‌ها و جامعه‌شناسان و تحلیل‌گران رفتاری باید انجام دهند یا هیدرولوژیست‌ها؟ ما می‌دانیم که آب یکی از ارزشمندترین منابع حیات است و بر سر هر چیزی که ارزشمند است مناقشه وجود دارد. به همین خاطر مقوله مناقشات آبی در جهان یک عرصه بسیار جدی است. یکی از کارکردهای اصلی علوم اجتماعی هم تعدیل مناقشات آبی است. در هر مناقشه‌ای مقولاتی مثل تعارض منافع، فساد، شفافیت، بسیار اهمیت دارند و نمی‌توان مقولاتی مثل تعارض منافع و شفافیت یا فساد را به دست هیدرولوژیست‌ها یا مهندسان سپرد»
فاضلی در بخشی از سخنان خود به این سوال پاسخ داد که مرکز امور اجتماعی آب چه مسیری را طی کرد و چه اقداماتی انجام داد. او با تاکید بر اینکه این مرکز با حمایت مستقیم رضا اردکانیان که به خوبی به ابعاد اجتماعی آب اشراف داشت تاسیس شد اما با موانعی که ساختار وزارت نیرو به این مرکز تحمیل می‌کرد روبه‌رو شد، به مرور برخی اقدامات خود و همکارانش در این مرکز پرداخت. او درباره مهم‌ترین دستاوردهای این مرکز در طول سه سال و نیم فعالیت می‌گوید: «زمانی که ساختار آب کشور تغییر کرد و مبتنی بر حوضه آبریز شد، پیشنهاد کردیم که هر حوضه آبریز یک بخش مطالعات اجتماعی داشته باشد. که البته موفق نشدیم مرکز مستقلی در هر حوضه آبریز تعریف کنیم و بخش مطالعات اجتماعی با دفتر روابط عمومی ترکیب شد و شد دفتر روابط عمومی و امور اجتماعی، اما با این اقدام برای اولین بار امور اجتماعی وارد ساختار مدیریتی حوضه‌های آبریز شد. در گام بعد برای یکی از موضوعات بسیار مهم ابلاغیه وزیر را گرفتیم. بر اساس این ابلاغیه کلیه طرح‌های اجرایی در حوزه منابع آب و انرژی باید دارای مطالعات اجتماعی باشند. این امر ابلاغیه وزیر را دارد می‌توان در مورد آن مطالبه داشت، یعنی سمن‌ها و مردم می‌توانند به این ابلاغیه استناد کنند و سوال کنند که آیا سدی در حال ساخت است، مطالعات اجتماعی دارد یا خیر؟» فاضلی به تقویت ارتباط با سمن‌ها اشاره کرد و از تلاش خود و همکارانش در این مرکز برای آگاهی بخشی به مدیران بخش‌های مختلف حوزه آب و انرژی گفت، موضوعی که معتقد است حکم کاشتن بذری را دارد که شاید سال‌ها بعد ثمر بدهد. تلاش برای آگاه کردن مدیران وزارت نیرو از این موضوع که این حوزه تنها ابعاد مهندسی و سازه‌ای را شامل نمی‌شود و بعد مهم اجتماعی هم باید در فعالیت‌ها و تصمیم‌گیری‌های آن در نظر گرفته شود. او به یکی از مهم‌ترین اقداماتی که در این مرکز انجام شده و نتیجه آن هنوز منتشر نشده اشاره کرده و از «دایرهالمعارف آب زیرزمینی» نام می‌برد که امیدوار است به زودی منتشر شود. فاضلی معتقد است: «یکی از ضعیف‌ترین حوزه‌های تولید دانش در ایران حوزه آب زیرزمینی است» و با همین هدف کتاب «پیشرفت‌ها در حکمرانی آب زیرزمینی» در این مرکز ترجمه شده اما هنوز منتشر نشده است. به گفته فاضلی 90 درصد مقالات منتشر شده در آن رویکرد اجتماعی دارد. او در پایان به اتفاقات تابستان سال جاری در اصفهان اشاره کرده و درباره ضرورت وجود مرکز امور اجتماعی آب و انرژی می‌گوید: «وقتی مردم کف زاینده‌رود بودند من سوالم این بود که در وزارت نیرو چه سازمان و بخش تخصصی وجود دارد که مسئول رسیدگی به اعتراض مردم باشد؟ اعتراض کف رودخانه دیگر هیدرولوژیک نیست، اجتماعی- سیاسی است» فاضلی بر این باور است که به رغم تمام رویکردهایی که گویی قصد تغییر ندارند، تولید دانش و روشن کردن ابعاد مسئله از طریق گفت‌وگو و نوشتن و آگاهی‌بخشی وظیفه او و همفکرانش است تا روزی برسد که منحل کردن یک مرکز اجتماعی اینقدر آسان نباشد و هزینه نادیده گرفتن این موضوع، بالا برود.