امید دوباره در حال زنده شدن در گردشگری است. دو سال سخت در این حوزه سپری شد. دو سالی که در بخش گردشگری ایران پر از وعده، بی‌تفاوتی، بدعهدی، بی‌عملی و رکود و سکوت و انزوا بود. چند روز دیگر رکود دنباله‌دار گردشگری ایران درست دو ساله می‌شود. دو سال پیش بود که ثمره قطعی اینترنت، برای بخش گردشگری ایران لغو بی‌امان تورهای ورودی بود و گردشگران مستاصلی که پس از قطع شدن اینترنت در ایران گرفتار شده بودند و راه ارتباطشان با دنیا قطع شده بود. گردشگرانی که شاید همان روزها در میان التهاب و بی‌خبری و نگرانی از سرنوشت سفر خود، برای همیشه فکر سفر دوباره به ایران را برای همیشه از سر خود بیرون کردند. حالا اما مرزها دوباره باز شده است. گردشگران آرام آرام نام ایران را در فهرست گزینه‌های سفر خود قرار می‌دهند، اما برخی فعالان این حوزه معتقدند دوران رکود گردشگری دنیا بسیار زودتر از ایران به پایان رسید و ما از قافله گردشگری -به خصوص در منطقه و در میان همسایگانمان- جا مانده‌ایم. کشورهای خاورمیانه در این دو سال و در مواجهه با تبعات شیوع کرونا سیاست‌های مختلفی را در پیش گرفته‌اند که مرور آنها می‌تواند موید این باشد که ایران از قافله گردشگری جا مانده و حالا با دو چالش روبه‌رو است: جبران رکودی دو ساله و تلاش برای جبران این جاماندگی.

گردشگری این روزها در بسیاری از نقاط دنیا با رعایت برخی نکات، تقریبا به حالت عادی بازگشته است. بسیاری از رویدادهای بین‌المللی در حال برگزاری هستند و تورهای گردشگری هم نه به رونق سابق اما تا حدودی دوباره برپا شده‌اند. هنوز مسافران ترس خورده از ویروس جهان‌پیمای کرونا، به اندازه قبل جسارت پا گذاشتن به مسیر سفر را پیدا نکرده‌اند. دولت‌ها و سیاستگذاران اما در حال تدوین برنامه‌ها و در پیش گرفتن سیاست‌هایی هستند که بتوانند این صنعت تاثیرگذار را دوباره به روزهای اوج بازگردانند، به روزهایی که فعالان گردشگری دنیا می‌گفتند تا پایان سال 2020 تعداد گردشگران دنیا به 1.5 میلیارد نفر می‌رسد. روزهایی که پیش‌بینی‌‌ها می‌گفتند این صنعت در سال 2025 قرار است 3.4 درصد از GDP جهان را به خود اختصاص دهد. کرونا اما معادلات را به هم زد و قواعد بازی را تغییر داد. حالا هر دولتی که بخواهد از این صنعت در اقتصاد خود بهره ببرد ناگزیر به در پیش گرفتن سیاست‌ها و چشم‌اندازهایی بلند مدت برای احیای دوباره گردشگری است، که دو سال رکود مطلق را پشت سر گذاشته است.
مرور رفتار دولت‌ها در منطقه خاورمیانه نشان می‌دهد برخی کشورها توانستند از این بحران با در پیش گرفتن تدابیری با آسیب‌های به نسبت کمتری عبور کنند. ایران اما به عقیده برخی صاحب نظران از جمله حرمت الله رفیعی؛ رئیس هیات مدیره انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرتی کشور معتقدند ایران از همسایگانش جا مانده است: «در دوران کرونا، ایران از صنعت گردشگری عقب ماند. در حالی که کشورهایی مثل امارات گوی سبقت را از ما ربودند.» امارات، ارمنستان و ترکیه همسایگانی هستند که در مقایسه با ایران زودتر و با سیاست‌گذاری‌های منسجم‌تری توانستند به گردشگری بازگردند و با بهره‌گیری از برخی شرایط، تهدید کرونا را به فرصتی برای احیای گردشگری خود تبدیل کردند. مروری بر این سیاست‌ها و برنامه‌ها شاید موضوع را تا حدودی روشن‌تر کند و نشان دهد که آیا واقعا ایران از قافله جا مانده است؟
ایران
ایران این روزها در فکر استفاده از فرصتی است که جام جهانی فوتبال 2022 قطر قرار است در اختیارش بگذارد. مدیران دولت قبل برای استفاده از این فرصت برنامه‌هایی داشتند و حالا معاون گردشگری با همفکری با کارشناسان به دنبال راهکاری است تا از این فرصت به شکلی بهینه استفاده شود. اما او در سومین نشست کارگروه ویژه جذب تماشاگران از جام‌جهانی فوتبال ۲۰۲۲ قطر به نکته‌ای اشاره کرد که یکی از مهمترین چالش‌های بخش گردشگری کشور است، آن هم همسویی نهادهای مرتبط است. علی‌اصغر شالبافیان ؛ معاون گردشگری کشور در این نشست گفت: «یکی از فرصت‌های جام جهانی معرفی مقاصد نزدیک کشور میزبان است و ما هم باید از این فرصت برای مقابله با ایران‌هراسی استفاده کنیم. با توجه به چارچوب‌های اعلام شده از سوی طرف قطری و مقررات فیفا برای میزبانی کمپ‌ها، رویکرد قالب میزبانی گردشگران و معرفی ایران خواهد بود. استفاده از این فرصت اجماع بین دستگاه‌های مرتبط را می‌طلبد و در صورتی که این امر صورت نگیرد منتج به نتیجه مثبتی برای کشور نمی‌شود»
متولیان اصلی گردشگری کشور هر چند در دو سال گذشته منفعلانه با مشکلات موجود در گردشگری برخورد کردند، اما در ماه‌های اخیر و با تغییرات مدیریتی در سطوح بالای این حوزه شاهد تغییراتی در تصمیمات اتخاذ شده در خصوص گردشگری هستیم. اما اگر این تصمیمات به تعبیر شالبافیان با «اجماع دستگاه‌های مرتبط» همراه نباشد، ثمری برای کشور نخواهد داشت. بخش خصوصی گردشگری هم به میدان آمده و با برگزاری رویدادهایی در تلاش است که دوباره پای مسافران را به مقاصد گردشگری باز کند. هر چند ایران به دلایل متعدد از جمله آغاز دیرهنگام واکسیناسیون عمومی در کشور، دیر به این جریان پیوست، اما اتخاذ تصمیم‌های سازنده و اجرای درست آنها شاید بتواند این جا ماندگی را جبران کند و در این زمینه راهگشا باشد.
امارات
همسایه جنوبی ایران در چند ماه گذشته میزبان رویدادهای بین‌المللی بزرگی بود. از جمله جیتکس و اکسپو که بسیاری از مسافران و سیاست گذاران حوزه گردشگری را به خارمیانه کشاند تا در رویدادهای تاثیرگذاری که این کشور فرصت میزبانی آن‌را به دست آورده بود شرکت کنند. ماجرا اما به همین جا ختم نمی‌شود. اماراتی‌ها نقشه‌های بزرگتری برای گردشگری دارند. آنها با تغییراتی در ساختار دولت قصد دارند تبدیل به یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری جنوب غرب آسیا شوند. چندی پیش شیخ حمدان بن راشد آل مکتوم؛ ولیعهد دبی در اکانت توییتر خود نوشته بود: «امارات قصد دارد وزارت اقتصاد و وزارت گردشگری را ادغام کند. قرار است با ادغام وزارت اقتصاد و وزارت گردشگری زمینه جذب ۲۵ میلیون گردشگر تا سال ۲۰۲۵ در دبی فراهم شود. یکی از اهداف وزات‌خانه اقتصاد و گردشگری دبی تبدیل این شهر به اولین مقصد گردشگری در دنیا است» این ادعا با رفتاری که امارات در دوران پس از کرونا داشت چندان فاصله ندارد و تحقق آن دور از ذهن به نظر نمی‌رسد. صدور ویزاهای بلندمدت و ارائه تسهیلات به استارتاپ‌ها و نخبگان و برنامه‌نویسان، معرفی جاذبه‌های این کشور در سطحی گسترده در جهان، ایجاد تعامل با مراکز و موزه‌های بین‌المللی و … از برنامه‌هایی است که امارات برای تحقق سیاست‌های خود در این زمینه دنبال می‌کند.
ارمنستان
صف‌های عریض و طویل واکسن در مرز ارمنستان تنها نشان از مردمی که از ویروس تاجدار وحشت داشتند و در پی ایجاد مصونیت در مقابل آن بودند، نبود. این جریان و موج سفرهایی که -به ویژه از ایران- به سمت ارمنستان شکل گرفت، نشان از هوشمندی مقامات این کشور در تبدیل کردن یک تهدید به فرصتی برای احیای گردشگری کشورشان داشت. هر چند برخی مقامات ایرانی با سخنان خود قصد کوچک جلوه دادن این هوشمندی را داشتند و معتقد بودند این واکسن‌های آسترازنکا که به رایگان نصیب مسافران ارمنستان می‌شود، به دلیل عدم استقبال مردم این کشور از واکسیناسیون یا نزدیک بودن تاریخ انقضای واکسن‌هاست و اظهاراتی مشابه، اما آنچه مسلم است، ارمنستان توانست در مدتی کوتاه مقصد گردشگری نوظهوری به نام «گردشگری واکسن» باشد. و در کنار رفع نگرانی بسیاری از مسافران از کووید 19، مقاصد گردشگری خود را به بسیاری از کشورهای همسایه که چندان به ارمنستان به عنوان مقصد سفر فکر نمی‌کردند، معرفی کند.
ترکیه
ترکیه هرچند در شاخه‌های گردشگری تفریحی و خرید در منطقه شناخته شده است، اما سال‌هاست که در حوزه گردشگری سلامت نیز سرمایه‌گذاری‌های جدی انجام داده است و مقامات این کشور در دورانی که با بحران کرونا روبرو بودند این سرمایه‌گذاری‌ها دنبال کردند، تا جایی که محمت کانپولات، رئیس انجمن بین‌المللی گردشگری سلامت ترکیه، می‌گوید: «پیش‌بینی می‌کنیم گردشگری سلامت در ترکیه پس از پایان کرونا بیشتر مورد توجه قرار گیرد» او معتقد است دوران کرونا باعث شد بسیاری از کشورهای جهان با توانایی‌های بخش سلامت در ترکیه بیشتر آشنا شوند و معتقد است: «به موقعیت خوبی در جهان دست یافتیم. ما از بسیاری از کشورهای اروپایی بهتر هستیم. در دوران پاندمی شاهد فروپاشی سیستم‌های بهداشتی بسیاری از کشورهای جهان بودیم که تصور می‌کردیم از سیستم بهداشتی و سلامت قدرتمندی برخوردار باشند.» به گفته کانپولات: «بعد از پاندمی کرونا در جهان شاهد فروپاشی زیر‌ساخت‌های بهداشت سه کشور برتر در زمینه گردشگری سلامت بودیم. در نتیجه پس از پایان این دوران، ترکیه سهم بیشتری در بخش گردشگری سلامت خواهد داشت» هر چند ایران هم تلاش‌هایی در این زمینه داشته و به گفته رفیعی: «در یک سال گذشته بیش از ۵۰ درصد حجم گردشگر خارجی ایران از عراق بوده و این گردشگران را می‌توان در حوزه گردشگری سلامت دسته‌بندی کرد» اما برخی کارشناسان معتقدند اتفاقی که با ورود اتباع کشور عراق به ایران برای انجام مراحل درمان می‌افتد، گردشگری سلامت نیست، بلکه آنها تنها بیماران بین‌المللی هستند که به ایران می‌آیند. چرا که طبق تعاریف و استانداردها، گردشگری سلامت نیاز به زیرساخت‌ها و شرایطی دارد که در مورد اتباع عراقی که برای درمان به ایران می‌آیند صدق نمی‌کند.