سخنان وزیر جهاد کشاورزی مبنی بر توان ایران برای تبدیل شدن به قطب کشاورزی منطقه شدنی است؟قطبِ بی‌آبعضو کمیسیون کشاورزی مجلس: اگر از مسئله کم‌آبی غفلت کنیم، ما را در آینده نابود خواهد کرد و در حوزه کشاورزی اصلا محصولی نخواهیم داشت که بخواهیم آن را صادر کنیم تا بتوانیم هاب کشاورزی منطقه باشیم

کشاورزانی که با کامیون‌های سیب در کنار جاده صف کشیده و در انتظار خرید محصولاتشان توسط کارخانه‌ها هستند. گندم‌کارانی که برای 10 میلیون تن برنامه داشتند و خشکسالی تنها مجال تولید 4 و نیم میلیون تن گندم را به آنها داد. زمین‌های کشاورزی که در پی فرونشست زمین دیگر قابلیت کشت ندارند و بسیار مصادیق دیگر همه نشان از این دارد که کشاورزی ایران علاوه بر اینکه اقتصادی نیست، تحت تاثیر عوامل مختلف در حوزه زیرساخت و سیاستگذاری هم قرار دارد. در نتیجه آنگونه که باید، نمی‌تواند در سطح بین‌الملل عرض اندام کند. از سویی مسئله آب در ایران تاکید و تمرکز بر کشاورزی و بدتر از آن تلاش برای خودکفایی در تولیدات کشاورزی را تبدیل به امری غیرمنطقی می‌کند. در همین شرایط وزیر جهاد کشاورزی رویای هاب کشاورزی منطقه شدن را در سر دارد و معتقد است: «با همکاری وزارت امور خارجه در حوزه دیپلماسی اقتصادی می‌توانیم صادرات محصولات کشاورزی و تعامل با همسایگان را افزایش دهیم و تبدیل به هاب کشاورزی تجاری در منطقه شویم» اظهاراتی که واکنش‌های بسیاری را در پی داشته و کارشناسان نقدهایی به آن وارد کرده‌اند.

«با توجه به ظرفیت‌های کشورهای همسایه و با همکاری وزارت امور خارجه در حوزه دیپلماسی اقتصادی می‌توانیم صادرات محصولات کشاورزی و تعامل با همسایگان را افزایش دهیم و تبدیل به هاب کشاورزی تجاری در منطقه شویم. معاونان وزارتخانه لازم است بسته ظرفیت‌های صادراتی، وارداتی و نیازهای تکنولوژیک بخش کشاورزی را آماده کنند تا در اختیار معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه قرار گیرد و این وزارت بتواند نیازها و ظرفیت‌های بخش کشاورزی را به سفارتخانه‌ها ارجاع دهد» این اظهارات سید جواد ساداتی‌نژاد وزیر جهاد کشاورزی در دو روز اخیر با واکنش‌های بسیاری همراه بوده است. او که تا پیش از مسند وزارت ریاست کمیسیون کشاورزی مجلس را به عهده داشت، در جلسه شورای معاونان وزارت جهاد کشاورزی، از موضوعی سخن گفته و بر آن تاکید کرده است که در شرایط فعلی کشور با توجه به وضعیت منابع آب و ظرفیت‌های موجود در زمینه خاک، موضوعی انتزاعی به نظر می‌رسد. اشراف او بر هیدرولوژی و چالش‌های بخش کشاورزی و مسائلی که کشور در زمینه منابع آب با آن روبه‌رو است، باعث شده تا کارشناسان بیشتر از اظهارات او در مورد خودکفایی و صادرات محصولات کشاورزی متعجب شوند. هر چند برخی کارشناسان از جمله عباس کشاورز، معاون پژوهشی مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی، معتقد است نظر وزیر جهاد کشاورزی تاکید بر خودکفایی در داخل نیست و بر تعاملات در این حوزه تاکید دارد. کشاورز می‌گوید برداشتی که از این صحبت وزیر داشته موضوع دیگری است که منطقی‌تر به‌نظر می‌رسد.
هاب منطقه شدن به معنای خودکفایی در تمام محصولات نیست
عباس کشاورز در نشستی مجازی که به همت دانشگاه زابل برگزار شد، در خصوص اظهارات وزیر جهاد کشاورزی می‌گوید: «هاب منطقه شدن از نظر من به معنی تولید تمام محصولات در داخل کشور نیست. فرض کنیم ما ظرفیت تولید 25 میلیون تن آرد در کشور داریم و مصرف آرد در کشور 11-12 میلیون تن است. معنای آن این است که دو برابر نیاز خود در این زمینه سرمایه‌گذاری کرده‌ایم. در چنین شرایطی اگر از کشورهای همسایه مثل قزاقستان، روسیه، اوکراین و.. گندم وارد کرده، آرد تولید کنیم و آن را صادر کنیم هم باعث اشتغال‌زایی می‌شود و هم در هر تن گندم 80 دلار سودآوری اقتصادی خواهیم داشت. در عین حال اگر هنرمان بیشتر باشد و به جای آرد محصولاتی تولید کنیم و شیرینی، کیک، ماکارونی و … صادر کنیم می‌توانیم ارزش افزوده بیشتری تولید کنیم. این اقدامات می‌تواند موجب شکل‌گیری هاب‌های تجاری در منطقه شود. این به آن معنی نیست که ما قرار است در تولید کلیه محصولات کشاورزی خودکفا باشیم. ما بر مبنای آبی که کشاورزی می‌تواند بعد از کاهش تخصیص یا باز تخصیص داشته باشد، باید سیاست‌ها، مزیت‌ها و اولویت‌های خود را در تجارت در حوزه واردات و صادرات، را تعیین کنیم. ایران یک کشور خشک است، بنابراین باید در صادرات محصولات تولیدی تجدید نظر کنیم. برداشت من از اظهارات جناب وزیر این نیست که معتقد باشند باید خودکفایی و تولید همه چیز در داخل اتفاق بیفتد»
علی‌مراد اکبری معاون وزیر جهاد کشاورزی در امور آب و خاک، در خصوص خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی معتقد است: «این روزها بحث امنیت غذایی در کشور مطرح است. اما در تعریف این مفهوم سوتفاهم وجود دارد. امنیت غذایی به این معنا نیست که یک کشور همه محصولات مورد نیاز داخلی را تولید کند. تعریف امنیت غذایی این است که آحاد جامعه در یک کشور به مواد غذایی کافی، سالم و مغذی دسترسی داشته باشند. امنیت غذایی در هیچ کجای دنیا به این گره نخورده که حتما مواد غذایی سالم و مغذی و کافی در داخل مرزهای کشور تولید شود. بنا به ظرفیت و تاب آوری و توان و ظرفیت آبی یک کشور می‌تواند مواد غذایی را تولید کند و قسمتی را هم وارد کند و در مجموع امنیت غذایی را در کشور تامین کند.»
لزوم توجه ویژه به منابع آب
ذبیح‌الله اعظمی ساردویی، عضو کمیسیون کشاورزی مجلس در خصوص اظهارات اخیر وزیر جهاد کشاورزی به «پیام‌ما» می‌گوید: «وزیر کشاورزی متخصص آب و هیدرولوژی هستند و به خوبی از شرایط آگاهند. آقای ساداتی‌نژاد می‌دانند که در طاهر‌آباد که حوزه انتخابی‌شان است، به‌خاطر برداشت‌های بی‌رویه آب، فرونشست‌هایی داریم که طول برخی از آنها به هفتاد کیلومتر می‌رسد.
این فرونشست‌ها نشان دهنده این است که چندین برابر ظرفیت برداشت از منابع زیرزمینی صورت گرفته است. در کل کشور به طور متوسط بیش از هفتاد سانتی‌متر افت آب زیرزمینی داریم. در بعضی مناطق استان کرمان سالانه شاهد کاهش یک تا دو سانتی‌متری سطح آب‌های زیرزمینی هستیم. اگر از مسئله کم‌آبی غفلت کنیم، ما را در آینده نابود خواهد کرد و در حوزه کشاورزی اصلا محصولی نخواهیم داشت که بخواهیم آن را صادر کنیم تا بتوانیم هاب کشاورزی منطقه باشیم». اعظمی تاکید می‌کند که آب باید از سوی همه دستگاه ها جدی گرفته شود. از وزارت امور خارجه که باید در حوزه دیپلماسی آب فعال باشد تا وزارت نیرو که منابع موجود را مدیریت می‌کند. از طرفی لازم است با افزایش بودجه‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری، زمینه تقویت منابع آب زیرزمینی فراهم شود.
عضو کمیسیون کشاورزی مجلس بر این نظر است که در برخی محصولات کشاورزی ایران می‌تواند صادرات موفقی داشته باشد، اما این موفقیت مستلزم ایجاد و تقویت زیرساخت‌هاست: «ما می‌توانیم صادرات داشته باشم، اما نه در همه محصولات کشاورزی، بلکه بعضی محصولات مثل پسته و کشمش و زعفران که با توجه به اقلیم ایران از مرغوبیت بالایی برخوردار هستند. به واسطه تنوع اقلیمی، بعضی از محصولات کشاورزی ایران در جهان بی‌نظیر است. اما برای صادرات این محصولات باید برنامه داشته باشیم و بررسی کنیم که امکان تولید چه محصولاتی را با توجه به شرایط اقلیمی و آب و هوایی داریم. محصولات ویژه‌ای مثل پسته و زعفران و کشمش و انجیر محصولاتی است که می‌توانیم با کیفیت قابل قبول تولید و صادر کنیم، اما لازم است که تولید محصولات آب‌بر مثل ذرت را متوقف و میزان مورد نیاز از این محصول را وارد کنیم». به گفته اعظمی با توجه به شرایط جنوب کشور و یا جنوب استان کرمان، محصولات زمستانه خارج از فصل تولید می‌شود. در فصلی که کشورهای منطقه اوراسیا امکان تولید این محصولات را در فصل سرد سال ندارند، نیاز مبرم به این محصولات دارند، اما اقدام در زمینه صادرات این محصولات نیاز به تامین زیرساخت‌های لازم دارد. صادرات محصولات کشاورزی تنها محدود به تولید یا فروش آنها در بازار بین‌المللی نمی‌شود، موضوعی که اعظمی ساردویی به آن اشاره می‌کند تاکید کشورهای هدف بر سلامت این محصولات است: «در حال حاضر در زمینه صادرات مواد غذایی موضوع امنیت و سلامت غذایی مطرح است. کافی است در کشور هدف محصول صادر شده یک بار آفت داشته و یا سلامت آن تایید نشود، این محصول به طور کلی بازار خود را از دست خواهد داد. در حال حاضر روسیه در زمینه آفات محصولات وارداتی تاکید ویژه دارد. به طور مثال اگر مگس مدیترانه‌ای همراه با مرکبات صادراتی ایران باشد، ورود مرکبات ایران برای همیشه به این کشور ممنوع خواهد شد. اینکه ما بگوییم می‌خواهیم هاب منطقه ‌شویم با اینکه این موضوع را به شکل صحیح و اصولی عملیاتی کنیم فاصله زیادی دارد.» برخی کارشناسان حوزه آب به طور کلی معتقدند بخشی از بحران آب در کشور به دلیل تاکید مسئولان به خودکفایی در تولیدات کشاورزی بدون توجه به منابع موجود است. از سویی برخی معتقدند تعدادی از محصولات تولیدی در حوزه کشاورزی ایران به لحاظ کیفیت مزیت رقابتی نسبت به محصولات دیگر کشورها دارند و ایران باید به این مزیت رقابتی توجه کند. با تمام این‌ها ادعای وجود این توانایی که ایران هاب کشاورزی منطقه باشد، مفهومی کلی است که بدون در نظر گرفتن بحرانی که سایه آن بر خاک و منابع آب کشور سنگینی می‌کند، می‌تواند چالش برانگیز باشد.