نامش با عنکبوت‌ها آمیخته است؛ عنکبوت‌شناس جوان ایرانی که شهرتی جهانی دارد و افتخارات بزرگی در این زمینه برای ایران رقم زده. مقالات علمی زیادی درباره عنکبوت‌ها نوشته و گونه‌های جدیدی ثبت که تا امروز در دنیا کشف نشده‌اند. یکی از اهداف او معرفی عنکبوت‌های ایران به دنیا است. او از نبود آگاهی درست مردم از عنکبوت‌ها می‌گوید و نشانه آن را ترس نادرست از این موجودات ارزشمند می‌داند. این توضیحات در مورد علیرضا زمانی است؛ پژوهشگر جوانی که متولد دی‌ماه سال 1372 است و از همان دوران کودکی به حیواناتی که در اطراف محل زندگیش در شهر تهران وجود داشتند علاقه‌مند بود؛ جانورانی که شاید برای خیلی‌ها اصلا دوست داشتنی و جذاب نبودند. یکی از موجوداتی که برای علیرضا از همان زمان کودکی جذاب و سوال برانگیز بود عنکبوت‌ها بودند. او امروز نیز در پی یافتن جواب سوالات خود درباره عنکبوت‌ها است. یکی از آرزوهای کودکی او این بود که بتواند در آینده شغلی مرتبط با عنکبوت‌ها داشت باشد. آرزویی عجیب که شاید در ذهن شخصی جز او رخ ندهد. با راهنمایی معلم‌ زیست مدرسه در رشته زیست‌شناسی دانشگاه تهران ادامه تحصیل داد و در همان سال‌ اول تحصیل در دانشگاه در یک مقاله علمی در یک ژورنال معتبر یک گونه جدید عنکبوت را به دنیا معرفی کرد؛ این سرآغاز داستان اوست. علیرضا زمانی در گفت‌وگو با «پیام ما» از عنکبوت‌ها می‌گوید.

چرا علاقه به عنکبوت‌ها؟ موجوداتی که در نگاه بسیاری ترسناک هستند.
عنکبوت‌ها ترسناک نیستند بلکه ما از آنها می‌ترسیم. این موضوع را می‌توان از چند بررسی کرد. در روانشناسی ثابت شده انسان‌ها زوایای تند را دوست ندارند و انحنا برایشان دلنشین‌تر است. دست و پای عنکبوت‌ها زاویه‌های تند دارد، آنها می‌توانند در همه جهات حرکت کنند و این برای ما غیرقابل پیش‌بینی و گاهی ترسناک است. دلیل دیگر بحث تکاملی است، همانند ترس از مار که مربوط به اجداد ماست که برای حفط بقا از این موجودات دوری می‌کردند و این حالا در ژن ما وجود دارد. ترس از عنکبوت‌ها ناشی از ناآگاهی است. عنکبوت‌ها برای ما بسیار سودمندند، در حال حاضر در دنیا در حدود 50 هزار گونه عنکبوت شناسایی شده است. بیشتر آنها زهری دارند که برای شکار طعمه از آن استفاده می‌کنند، اما از این تعداد فقط حدود 400 گونه آنها می‌تواند به صورت بالقوه برای انسان خطرآفرین باشند، که تعدادی از آنها هم در مناطقی دور از انسان زندگی می‌کنند. عنکبوت‌ها در مواجهه با انسان معمولا فرار می‌کنند مگر در شرایطی باشند که امکان فرار نداشته باشند در این حالت ممکن است فرد را دچار گزش کنند که در بسیاری موارد آسیب جدی به‌دنبال نخواهد داشت. حتی درباره خطرناک‌ترین عنکبوت دنیا که در استرالیا وجود دارد و زهرش در 15 دقیقه می‌تواند انسان را بکشد، از دهه 1970میلادی هیچ مورد مرگی بر اثر گزش گزارش نشده. این اتفاق در سایه تولید پادزهر و آگاهی‌بخشی به عموم مردم رخ داده است. من برخی از عنکبوت‌های خطرناک را در خانه نگهداری می‌کنم و حتی آنها را لمس هم می‌کنم و مشکلی وجود نداشت. زهر برای عنکبوت‌ها ماده ارزشمندی است و به سادگی آن را هدر نمی‌دهند.
از نقش عنکبوت‌ها در چرخه اکوسیستم بگویید و اینکه این موجودات که به گفته شما نباید از آنها ترسید چه مزایایی برای طبیعت و انسان‌ها دارند.
اگر با نگاه انسان‌محور هم به عنکبوت‌ها بنگریم، متوجه می‌شویم که به آنها نیاز داریم، پس باید آنها را حفظ کنیم. برای این مطلب دلایل زیادی وجود دارد. عنکبوت‌ها مهم‌ترین کنترل‌کننده جمعیت حشرات هستند. تخمین‌زده می‌شود بین 400 تا 800 میلیون تن حشره و طعمه در سال توسط عنکبوت‌ها شکار می‌شوند. خیلی از این حشرات در صورت کنترل نشدن تعدادشان می‌توانند به آفتی برای زمین‌های کشاورزی تبدیل شوند. اگر درباره عنکبوت‌ها مطالعه کنیم به سادگی ترس جای خود را به تحسین می‌دهد. در هر متر مربع بین ده تا صد عنکبوت می‌تواند وجود داشته باشد و این معنای موفقیت این گونه در سازش با محیط است. در ارتفاع 6700 متری از سطح دریا و در ارتفاعات هیمالیا شاهد حضور نوعی عنکبوت هستیم و می‌توان گفت بلندزیست‌ترین موجود زنده دنیا عنکبوت‌ها هستند. عنکبوت‌ها از اندازه 0.3 میلی‌متر تا 30 سانتی‌متر وجود دارند و می‌توان متصور بود چه طیف وسیعی از طعمه را در بر می‌گیرند.
شما در زمینه عنکبوت‌ها کارهای علمی فراوانی انجام دادید، از تحقیقات روز دنیا درباره این موجود ارزشمند انجام می‌شود بگویید.
عنکبوت‌ها دنیای ناشناخته‌ای دارند و اسرار زیادی همراه خود دارند. هنوز گونه‌هایی ناشناخته در دنیا وجود دارد که در ایران نیاز به بررسی فراوان دارد. به طور مثال من 100 گونه عنکبوت را از ایران به جهان معرفی کردم که 20 گونه آن برای اولین بار در جهان کشف شده بود اما این بخشی کوچکی از پتانسیل ایران است. روی اجزای عنکبوت‌ها هم مطالعات زیادی انجام شده و در حال پیگیری است. زهر عنکبوت‌ها دارای ترکیبات پروتئینی خاصی است و در فعالیت‌های پژوهشی از آنها استفاده می‌شود. تار عنکبوت‌ها پدیده منحصر به فردی است که در وزن یکسان 5 برابر مقاوم‌تر از فولاد است. یک رشته تار عنکبوت را اگر به دور کره زمین بچرخانیم وزن آن به نیم کیلوگرم هم نمی‌رسد. هر گونه عنکبوت اسرار بسیاری در خود دارند که هنوز به خیلی از آنها پی نبردیم.
در ایران چه عواملی حیات عنکبوت‌ها را تهدید می‌کند؟
مهم‌ترین تهدید، تخریب زیستگاه است. ما عنکبوت‌های ارزشمندی در مناطق جنگلی ایران داریم، جنگل‌هایی که با سرعت زیادی در حال تخریب هستند. در برخی مناطق بیابانی هم گاهی مالچ‌پاشی زیستگاه را نابود کرده است. با تخریب زیستگاه و کوچک شدن محدوده زندگی عنکبوت‌ها به مرور شاهد انقراض گونه‌های آنها خواهیم بود. تخریب زیستگاه قابلیت زندگی گونه را نابود می‌کند. تهدید دیگر استفاده از آفت‌کش‌های شیمیایی در مزارع است که باعث نابودی عنکبوت‌ها می شود، در صورتی که زهر برخی از عنکبوت‌ها را می‌توان به عنوان یک آفت‌کش طبیعی استفاده کرد.
به نظر شما اولین قدم در مسیر حفاظت از عنکبوت‌ها در ایران چیست؟
شناسایی گونه‌های موجود در ایران، میزان و محل پراکنش آنها؛ این اطلاعات بنیادی‌ترین دانش برای حفاظت از عنکبوت‌هاست و بعد از کسب آن باید به زمینه‌های دیگر بپردازیم. متاسفانه در کشوری با وسعت ایران شمار محققان بسیار کم است، شاید بتوان گفت کمتر از انگشتان یک دست. ما تعداد عنکبوت‌های ایران را در حد تخمین هم نمی‌دانیم. کسی در دنیا نیست که همه عنکبوت‌ها را بشناسد و این علم بسیار تخصصی است. ما در گستره ایران نیاز به افراد متخصص زیادی داریم.
مسیر حرکت برای کسب تخصص در زمینه عنکبوت‌ها به چه صورت است؟
برای پیگیری علاقه به عنکبوت‌ها می ‌توان در رشته‌هایی مانند زیست‌شناسی، محیط زیست گرایش تنوع زیستی و حتی کشاورزی در دانشگاه ادامه تحصیل داد. اما برای تبدیل شدن به یک جانورشناس صرفا نیازی به حضور در دانشگاه نیست ولی این امر نیاز به مطالعات بالایی دارد و شاید حدود 5 سال زمان نیاز داشته باشد. در دنیا هم نمونه‌هایی از این دست داریم، به طور مثال بهترین عقرب‌شناس دنیا تحصیلات دانشگاهی مرتبط ندارد اما دانش او فوق‌العاده کامل است و تمام آنچه در دانشگاه ارائه می‌شود را می‌داند.
فکر می‌کنید تماشای تفریحی عنکبوت‌ها را می‌توان یک سرگرمی دانست؟
در دنیا برای لذت بردن از حیوانات نیاز نیست متخصص باشیم. در مورد عنکبوت‌ها هم این مورد صدق می‌کند. باشگاه‌هایی وجود دارد که افراد براساس علاقه به عنکبوت‌ها دور هم جمع می‌شوند و تقویم و بروشور مرتبط چاپ می‌کنند و حتی به عکاسی از این موجودات زیبا می‌پردازند. برخی نیز گونه‌ای عنکبوت‌ پشمالو را در خانه نگهداری می‌کنند؛ این افراد علاقه‌مند هستند و این بسیار خوب است. من برای پاسخگویی به علاقه، کتاب راهنمای میدانی عنکبوت‌ها و عقرب‌های ایران را با همکاری انتشارات ایران‌شناسی به چاپ رساندم.
همیشه باورهای خرافی و نادرستی وجود دارد که حیات حیوانات را به خطر می‌اندازد، آیا این‌گونه باورها در مورد عنکبوتیان هم وجود دارد؟
می‌گویند وجود آنها در خانه باعث فقر می‌شود و گاهی ریشه آن را به باورهای مذهبی مرتبط می‌دانند اما ما شاهد هستیم که در قرآن کریم از عنکبوت نام برده شده است. درباره این گونه علاوه بر باورهای خرافی، اطلاعات غلطی هم مطرح می‌شود که گاهی به سایت‌های خبری معتبر راه می‌یابند.
به طور مثال خبرهایی در مورد عقرب بالدار وجود دارد اما با جست‌وجو درباره آناتومی عقرب می‌توان به غلط بودن آن پی‌برد. مورد دیگر اینکه گفته می‌ شود عقرب در هنگامی که دورش آتش روشن شود خودش را نیش می‌زند یا به اصطلاح خودکشی می‌کند؛ این هم کاملا غلط است. عقرب‌ها موجوداتی خونسرد هستند، یعنی گرمای بدنشان را از محیط دریافت می‌کنند وقتی حرارت در محیط به وسیله آتش زیاد شود مایعات بدن عقرب کم شده و عضلات آن با منقبض و منبسط شدن، به محیط واکنش نشان می‌دهد و این حرکات به اشتباه خودکشی تعبیر می‌شود.
موردی که در مورد شما جالب توجه است، نحوه نام‌گذاری گونه‌های جدیدی است که برای اولین بار در دنیا کشف می‌کنید. چرا نام یک عنکبوت را رامبد جوان گذاشتید؟
وقتی گونه جانوری جدیدی در دنیا کشف می‌شود نامگذاری آن بر عهده کاشف است. این نامگذاری می‌تواند براساس موارد مختلفی انجام شود مانند ویژگی خاص گونه، منطقه کشف، وضعیت گونه یا ادای احترام به استادان. من در همه این موارد نامگذاری‌هایی انجام دادم اما مورد بعدی که در نامگذاری می‌توان به آن توجه کرد استفاده از نام‌هایی است که توجه مردم را به سمت گونه جلب کند. من نیز این کار را برای توجه بیشتر و کاهش ترس نادرست مردم ایران از عنکبوت‌ها انجام دادم و نام عنکبوتی را رامبد جوان گذاشتم و اتفاقا توجه خوبی هم به آن جلب شد. توضیح مسائل علمی به زبان ساده کار ساده‌ای نیست و نیاز به درک مخاطب دارد. ما برای پیشبرد اهداف حفاظتی نیاز به همراهی همه افراد جامعه داریم اما دقیقا خیلی از افراد آکادمیک راه ارتباط با مردم را نمی‌دانند و حتی از حضور موثر در فضای مجازی هم پرهیز می‌کنند.