کم‌بارش‌ترین سالی آبی 50 سال اخیر به پایان رسید است. سالی که در آن بر اساس گزارش شرکت مدیریت منابع آب ایران تنها 157 میلی‌متر بارش به ثبت رسید. کاهش چشمگیر بارش‌ها در کنار عوامل دیگر در حوزه مدیریت منابع آب باعث بروز مشکلات جدی در سراسر کشور شد. در سال آبی 99-1400 نزدیک به 300 شهر کشور تابستان را در تنش آبی سپری کردند. هر چند بسیاری از کارشناسان معتقدند وضعیت کمی بارش‌ها تنها عامل موثر در بروز تنش آبی و تامین آب شرب شهرها نیستند، اما در عین حال اثرگذاری بالای این امر را نمی‌توان در بروز تنش آبی در مناطق مختلف به ویژه مناطقی که تامین آب شرب آنها وابسته به منابع آب زیرزمینی است، نادیده گرفت. آب شرب بسیاری از شهرها و روستاهای کشور با تانکر تامین شد و حالا مطالعاتی که توسط مرکز پژوهش‌های مجلس صورت گرفته پیش‌بینی می‌کند: «به احتمال زیاد شهرهای بسیاری در تابستان و حتی پاییز سال 1400 دچار تنش آبی شوند» این مطالعه پیامدهایی از جمله بروز تنش‌های اجتماعی در سراسر کشور به ویژه در استان‌هایی که پروژه‌های انتقال آب در آنها اجرایی شده و همچنین بروز تهدید امنیتی ناشی از منابع آب بین‌المللی مانند هیرمند و هریرود را برای معضل کم‌آبی در کشور پیش‌بینی کرده است. با نگاهی گذرا به این پیش‌بینی‌ها و سیگنال‌هایی که در پیش‌بین‌های هواشناسی دیده می‌شود، به نظر می‌رسد موضوع تنش آبی در سال آبی پیش رو هم همچنان در بخش‌های مختلف کشور به قوت خود باقی بماند.

در پی بروز یکی از شدیدترین تنش‌های آبی در سال 1397 شرکت مهندسی آب و فاضلاب، وزارت نیرو، مرکز پژوهش‌ها و کمیسیون عمران مجلس اقدام به تهیه برنامه «پایداری و ارتقای کیفی آب شرب شهرهای پرتنش» کردند. برنامه‌ای که توانست به تصویب هیئت وزیران برسد و دولت بودجه مشخصی حدود ده هزار و دویست میلیارد ریال را جهت اجرای برنامه‌ها و اهداف ارائه شده در این طرح برای رفع مشکلات آب شرب شهرهای دارای تنش اختصاص داده و در اختیار دستگاه‌های اجرایی ذیربط قرار دارد. پس از سه سال اما مطالعات صورت گرفته توسط مرکز پژوهش‌های مجلس با استناد به آمار و ارقامی که پروژه‌های تعریف شده در این طرح ارائه کرده‌اند، نشان می‌دهد حجم زیادی از پروژه‌های تعریف شده جهت اجرای این برنامه در شهرهای مختلف، متناسب با اعتبارات تخصیص داده شده با این موضوع نیست. این امر در نهایت تنها منجر به اضافه شدن پروژه‌های نیمه‌تمام عمرانی بخش آب شده است. گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس با اشاره به جزئیات آمار و ارقام این پروژه‌ها پیشنهاد کرده است: «با توجه به شرایط نامطلوب اقتصادی فعلی، استفاده از ظرفیت بخش خصوصی برای تامین اعتبارات مورد نیاز این پروژه‌ها می‌تواند تا حدی مشکلات موجود در این زمینه را رفع کند. البته این امر نیازمند فراهم بودن شرایط و زیرساخت‌های قانونی لازم است» حالا باز هم بخش زیادی از کشور با اینکه تابستانی همراه با تنش آبی را پشت سر گذاشته است، بر اساس پیش‌بینی‌ها باز هم روزهایی همراه با این مسئله را در پیش رو دارد. پیش‌بینی‌ها می‌گویند بسیاری از شهرها و روستاهای کشور در فصل پاییز هم با تنش آبی مواجه خواهند‌بود و این امر نیازمند راهبردی اصولی برای رفع این چالش جدی در کشور است. گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس در خصوص وضعیت تنش آبی در کشور پیشنهاداتی برای رفع این مشکل ارائه کرده است، اما این پیشنهادات با راهبردهای اجرایی فاصله بسیار دارد و در مورد چگونگی تحقق آنها سخنی از سوی کارشناسانی که در تدوین این گزارش نقش داشته‌اند بیان نشده است. نویسندگان این گزارش راهکارهای ارائه شده برای مقابله با تنش آب شرب را به دو دسته کوتاه مدت و بلندمدت تقسیم کرده و در راهکارهای کوتاه مدت که عمدتاً بر مدیریت عرضه استوار هستند مواردی از قبیل: «افزایش تامین و تولید آب، طرح‌های ارتقای کیفی، افزایش توان ذخیره‌سازی آب، تقویت خرید تضمینی، پایداری خدمات در شرایط اضطرار، توجه به فرآیند آب‌رسانی تا بازچرخانی و استفاده مجدد و تنوع‌بخشی اعتباری» را طرح کرده‌اند اما راهبردی برای تحقق این راهکارها ارائه نشده است. این گزارش همچنین راهکارهای بلندمدتی هم مبتنی بر مدیریت تقاضا ارائه کرده است که شامل: «ارتقای بهره‌وری، کاهش آب به حساب نیامده، اقدامات کاهش مصرف، فرهنگ‌سازی و تصحیح الگوی مصرف، اصلاح تعرفه‌ها و توانمندسازی ابزارهای نظارتی» می‌شود. راهکارهایی که در تئوری‌پردازی‌ها و سخنرانی‌ها بارها مورد اشاره قرار گرفته اما در تدوین برنامه‌های اجرایی یا جایی ندارند و یا به صورت ابتر و ناتمام به اجرا در می‌آیند.
هیچ روستایی در کشور از شبکه دفع فاضلاب بهره مند نیست
موضوع مهم دیگری که در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس مورد توجه قرار گرفته و یکی از مسائل جدی به ویژه در شهرهای شمالی کشور در حوزه تامین آب شرب است، موضوع دفع فاضلاب توسط چاه‌های جذبی و نشت و ورود فاضلاب به منابع آب زیرزمینی است. در این گزارش آمده است: « کمتر از ۵۴ درصد جمعیت شهری ایران تحت پوشش شبکه فاضلاب قرار دارند و به بیان دیگر نیمی از جمعیت ساکن شهرهای ایران از خدمات دفع فاضلاب محروم هستند. در این مناطق دفع فاضلاب عمدتا توسط چاه‌های جذبی صورت می‌گیرد که همین مسئله در شهرهایی که آب شرب آنها از منابع آب زیرزمینی استفاده می‌شود، مشکل‌ساز شده است. به دلیل نبود شبکه فاضلاب در این مناطق و وجود چاه‌های جذبی، نشت فاضلاب به منابع آب زیرزمینی باعث آلودگی این منابع شده و در نهایت با افزایش میزان آلاینده‌ها در چاه‌های تأمین کننده آب شرب، این چاه‌ها از مدار خارج شده و نتیجه آلودگی این منابع، کاهش و ایجاد چالش در تامین آب شرب است. بروز مشکلاتی در زمینه کیفیت آب، می‌تواند در نهایت منجر به ایجاد چالش در کمیت آب شرب شود. از سوی دیگر میزان بهره‌مندی جمعیت روستایی ایران از شبکه دفع فاضلاب صفر درصد برآورد شده است. به عبارتی در روستاهای کشور عموماً شبکه دفع فاضلاب وجود ندارد و با توجه به محدود بودن جغرافیایی روستاها، احتمال آلودگی منابع آب زیرزمینی تامین کننده آب شرب با فاضلاب نیز در این مناطق بیشتر است. همین مسئله خطر جدی برای تامین آب شرب روستاها در آینده خواهد بود.»
پیامدهای اجتماعی تنش آبی
ارتباط موضوع تامین آب در کشور خشکی مثل ایران به حوزه‌ها و بخش‌های مختلفی ارتباط پیدا می‌کند. در نتیجه بروز بحران در حوزه تامین آب به ویژه آب شرب می‌تواند پیامدهای متعددی در حوزه سیاسی و اجتماعی داشته باشد. در این گزارش به پیامدهای احتمالی مرتبط با آب شرب اشاره شده و آمده است: «بروز تنشهای اجتماعی مرتبط با کمبود آب، در سراسر کشور، بروز تهدید امنیتی ناشی از منابع آب حوضه‌های خارج از کشور از جمله هیرمند و هریرود، بروز تنش‌های اجتماعی و امنیتی مرتبط با رقابت در مصرف آب بین بخش‌ های کشاورزی و شرب به‌ویژه در انتقال آب میان حوضه‌ای» از پیامدهای اجتماعی تنش آبی در شهرهای مختلف است. مروری بر اخبار می‌تواند مثال‌های بسیاری در این رابطه را یادآوری کند، از جمله مواردی که در این گزارش به آنها اشاره شده: «مشکلات متعدد در مورد رودخانه شاپور و قطع آب انتقالی به استان بوشهر، بروز تنش‌های اجتماعی بین شهروندان اصفهان و چهارمحال و بختیاری، رقابتی شدن برداشت از رودخانه در حد فاصل سد تا آبگیر اصفهان و یزد توسط باغداران که برخی اوقات بیش از 60 درصد آب رها شده برای شرب، برداشت می‌شود» اما مسئله آب در کشور آثار دیگری هم دارد که نقش موثری در بروز پدیده‌های اجتماعی ایفا می‌کند. تخلیه روستاها و مناطق استراتژیک کشور، مهاجرت، تضعیف کشاورزی و کاهش آمار جمعیت مولد، افزایش آمار مهاجران و مصرف‌کنندگان، افزایش حاشیه‌نشینی و تمام عواقبی که بروز این پدیده در شهرهای بزرگ به دنبال دارد همه می‌توان با بروز تنش آبی و ایجاد مشکل در تامین آب تشدید شود.
کم‌بارشی تنها مقصر تنش آبی نیست
مسئله مهمی که در این گزارش مانند گزارش پیشین مرکز پژوهش‌ها در خصوص تامین آب شرب مورد تاکید قرار گرفته است، این موضوع است که بروز تنش آبی در کشور تنها به دلیل کاهش بارش‌ها اتفاق نمی‌افتد، بلکه عوامل دیگری در بروز این چالش دخیل هستند: «موضوع تنش آب شرب را به طور کامل نمی‌توان به کاهش بارندگی مرتبط دانست، زیرا در سال‌هایی که بارندگی بیش از نرمال بوده است هم برخی شهرهای کشور تحت تنش آب شرب قرار داشتند. وجود چالش در زیرساخت‌های تأمین آب شرب و مدیریت آن هم می‌تواند منجر به بروز تنش آبی در کشور شود. مطلوب بودن بارندگی‌ها و پر بودن مخازن سدها لزوماً به معنای وضعیت مطلوب تأمین آب شرب در کشور نیست. وجود مشکلاتی در زیرساخت‌ها، تامین آب شرب با کیفیت مناسب را با محدودیت مواجه می‌کند» براساس محاسبات صورت گرفته در این گزارش بالغ بر 280 شهر کشور در سال ۱۴۰۰با مشکلات جدی در تامین آب شرب و تنش آبی روبه‌رو شده و خواهند شد. این آمار بالاترین تعداد شهرهای درگیر با تنش آبی در ۳ سال اخیر را نشان می‌دهد و در صورتی که پیش‌بینی‌ها درست باشند و پاییز کم‌بارشی در پیش رو داشته باشیم، باید نسبت به وضعیت تامین آب شرب به ویژه در برخی شهرها که مشکلات عمیق و ریشه‌ای دارند، در تابستان سال آینده نگران بود و تدبیری اندیشید.