بازگشت به اقتدار «اسکندر فیروز»

«مهدی مجتهدی»، کنشگر محیط‌زیست

به‌طور سنتی در ایران وظایف سازمان حفاظت محیط‌زیست به دو بخش کلی محیط طبیعی (حیات‌وحش، زیستگاه‌ها و مناطق تحت حفاظت) و محیط انسانی (کنترل آلودگی‌ها و پایش فعالیت صنایع و معادن…) تقسیم می‌شود.

برای موفقیت در دست‌یابی به اهداف راهبردی سازمان که تجلی اصل پنجاه قانون اساسی است و «حفظ محیط‌زیست را وظیفۀ همگانی» می‌داند، مـدیریت محیط‌زیست نـیازمند نـگاه چند‌رشته‌ای (Multidisciplinary) و بــیــن‌ رشــتـــه‌ای (Interdisciplinary) اسـت. امـا هـنـوز بـدنـۀ کارشناسی سازمان از مشاوران علوم انسانـی و متخصصان اجتماعی تهی مانده اسـت؛ حـل این مشکل به تغییر رویکرد اساسی نیاز دارد.

همچنین باتوجه‌به چندعامله‌بودن ریشۀ مشکلات حـفاظت طبیـعت (از تأمین حـقابه تالاب‌ها، برای مثال در احیاء دریاچۀ ارومیه، گاوخونی و هورالعظیم و…، تـا عـدم اجـرای اصـول آمـایـش و مدیریت سرزمین در چیدمان توسعه) همکاری بین‌بخشی با ـسایر دستـگاه‌ها از سـازمان مـنابع طـبیعی تا وزارتخانه‌های قدرتمند و ذی‌نفوذی چون نیرو، نفت و صنعت، معدن و تجـارت یا گردشگری و میراث فرهنگی ضرورت دارد. در شرایطی که عدم انسجام سازمانی یکی از نقاط ضعف بارز نظام تدبیر کشور است، با نظر مثبت رئیس‌جمهور منتخب، انتخاب فردی خبره، کاریزماتـیک و آگاه که بتواند اقتدار و جایگاه فرابخشی سازمان حفاظت محیط‌زیست را در بدنۀ دولت احیاء کند(چـنانچه می‌دانید ریاست سازمان به‌عنوان معاون رئیس‌جمهور جایگاهی بالاتر از وزیر دارد، اما این مقام پس از انقلاب هرگز محقق نشده است)، لذا این انتخاب گامی بنیادین اسـت کـه مـی‌تواند ضـمن ایجاد انگیزه در بدنۀ کارشـناسی سـازمان و خـروج آن از شرایط رکود فعلی، هم‌زمان با اسـتفاده از ظـرفیت‌های جامعۀ مـدنی همـچون سـازمان‌های مردم‌نهـاد بـا کنترل فضـای امنـیتی حـاکـم بـر فعـالیـت کنـشگران محیط‌زیست، امید را در فعالان محیط‌زیست نیز زنده کند.

در ایـن صـورت خاطرۀ دوران درخشان ریاست «اسکندر فیروز» اولین رئیس سازمان محیط‌زیست در ذهن‌ها تداعی می‌شود؛ فردی که در دوران تصدی‌اش با نگاهی جامع و خلاقانه با بهره‌گیری از بهترین کارشناسان ملی و بین‌المللی زمانۀ خود، سازمان محیط‌زیست را نه‌تنها در سطح خاورمـیانه و آســیا، بـلکه در سطح جهانی با پیشنهادهایی پیـشرو چون برگزاری کنوانسیون جهانی حفاظت از تالاب‌ها در شهر رامسر و…، به جایگاهی درخور رسانده بود.

نگاه نگران حافظان حیات‌وحش به انتخاب رئیس

«ایمان ابراهیمی»، حفاظت‌گر حیات‌وحش

رئیس سازمان محیط‌زیست درحالی به‌زودی تعیین می‌شود که وضعیت حیات‌وحش کشور در حالتی بسیار شکننده است. از سویی گونه‌های جانوری به‌کلی منقرض‌شده بسیار معدود هستند و از سوی دیگر جمعیت بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی درحال کاهش است یا به‌قدری کاهش یافته که در شرف انقراض در سطح ملی است. در این شرایط رئیس بعدی سازمان محیط‌زیست چنانچه فرد شایسته‌ای باشد، این شانس را دارد که با نجات حیات‌وحش از این وضعیت شکننده، خود را تبدیل به نامی ماندگار در تاریخ حفاظت محیط‌زیست کشور کرده و در صورتی که شایستۀ این سمت نباشد، عاملی مهم در سقوط جمعیت گونه‌های جانـوری خواهد بود که نام‌اش به‌عنوان نقطۀ اتمام حـیات گونه‌هـای مهمی چون یوزپلنگ و میش‌مرغ در تاریخ ثبت خواهد شد.

اما چه خصوصیاتی است که می‌تواند رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست را لایق عنوان نجات‌دهندۀ حیات‌وحش کشور کند؟ تجربیات چند دهۀ گذشته‌ دربارۀ حفاظت از حیات‌وحش ایران را چنانچه در کنار تجربه‌های جهانی امروز بگذاریم و واقعیت‌های سیستم حاکمیتی و مدیریتی کشور را نیز در نظر بگیریم، ویژگی‌های زیر به‌نظر مهم‌ترین مواردی است که در انتخاب رئیس سازمان محیط‌زیست از دیدگاه یک حفاظت‌گر حیات‌وحش باید در نظر گرفته شود:

۱. قدرت و ارادۀ همکاری با سازمان‌های غیردولتی: واقعیتی که نادیده گرفته شده است آن است که بخش بزرگی از حفاظت حیات‌وحش در کشورهای تـوسعه‌یـافته بـرعهـدۀ بخـش غیـردولتـی اسـت. سازمان‌های مردم‌نهاد تخصصی، شناخت و توان بیشتری برای بررسی وضعیت گونه‌های جانوری و اقدامات عملی حفاظت از آن‌ها دارند. رئیس سازمان محیط‌زیست باید پذیرای این واقعیت باشد که سازمان محیط‌زیست با بودجه و توان محدود خود امکان انجام بسیاری از اقدامات لازم را ندارد و باید قدرت و ارادۀ همکاری نزدیک با بخش غیردولتی را داشته باشد.

۲. شناخت کافی دربارۀ وضعیت حیات‌وحش ایران و گونه‌های در خطر انقراض: در ارتباط با برخی از گونه‌های در خطر انقراض کشور نیاز به تصمیم‌های جدی، سـریع و با پشـتوانه وجـود دارد. برای حفظ گونه‌هـایی چون خرس سیـاه آسـیایی، میش‌مرغ و درنای سیبری، زمان کافی برای آنکه رئیس جدید سازمان حفاظت محیط‌زیست دانش و شناخت خود را ارتقاء دهد وجود ندارد.

۳. قـدرت و نفوذ سیاسی: واقعیت این است که حـفاظت از بسیاری از زیـستگاه‌های حیات‌وحش کـشور نیازـمند لابی‌گری‌های سـیاسی یا حداقل مقاومت در برابر لابی‌گری‌های سیاسی مخالف است. بسیاری از زیستگاه‌های حساس حیات‌وحش در ایران مانند میانکاله در شمال یا هور‌العظیم در جنوب، سال‌ها است که هدف توسعۀ غیرپایدار سرمایه‌گذاران دولتی و غیردولتی هستند که برای موفقیت در تصاحب این زیستگاه‌ها اقدام به لابی‌گری سیاسی می‌کنند. رئیس سازمان محیط‌زیست باید فردی باشد که به این وضعیت آگاه باشد و تجربه‌ و قدرت کافی برای مقابله با آن را داشته باشد.

۴. شناخت دقیق از توسعۀ پایدار: در هر کشوری که وضعیت اقتصادی نامناسب شود، طبیعی است که اقتصاد به‌سمت استفاده از منابع طبیعی خواهد رفت. بیکاری و فقر فشار بر محیط‌زیست را به‌قدری افزایش می‌دهند که مقابله با آن نه‌تنها ناموفق خواهد بود، بلکه در عمل اقدامی آگاهانه هم نیست. در این شرایط رئیس سازمان محیط‌زیست باید فردی باشد که با شناخت کامل از مفهوم توسعۀ پایدار بتواند هم‌زمان با توسعۀ کشور، پایـداری را نیز تضمین کند. صرفاً مخالفت با توسـعه نمی‌تواند سیاستی موفق و طولانی‌مدت باشـد، بلکه رئیس سازمان باید کسی باشـد که بتواند این توسعه را به‌سمت پایداری سوق دهد.

۵. تـعهد به حـفاظت مـشارکتی: سازمان حفاظت محیط‌زیـست مالـک محیـط‌زیست کـشور نیست، بلـکه نـمایندۀ مردم در مـدیریت آن اسـت. این واقعیتی اسـت کـه رئیس سازمان محیط‌زیست نه‌تنها باید به آن باور داشته باشد، بلکه باید به این باور خود متعهد باشد که محـیط‌زیست را متعلق به هـمۀ ذی‌نفعان بداند. در ایـن شرایط است که او خواهد توانست برای مدیریت مناطق به‌طور عملی از تمام ذی‌نفعان طلب مشارکت کند و آن‌ها را در تمام مراحل مدیریت، از برنامه‌ریزی تا اجرا و بهره‌مندی از منابع سهیم بداند.

شخصیت تعامل‌گر ملی و بین‌المللی

«نغمه مبرقعی»، عضو شورای‌عالی محیط‌زیست

کسی که قرار است در مقام معاونت رئیس‌جمهور و ریاست سازمان حفاظت محیط‌زیست قرار بگیرد، باید دارای پشتوانۀ سیاسی و اجتماعی قوی باشد. لازم است که این فرد شخصیتی باشد که آشنا و مقبول نزد مردم باشد و خوش‌نام باشد. رئیس سازمان باید به مباحث محیط‌زیستی تسلط داشته باشد. از نظر اینجانب، ضرورتی ندارد که رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست حتماً از بدنۀ خود این سازمان انتخاب شود، اما اگر در این سازمان فردی وجود داشته باشد که علاوه‌بر تسلط به حوزه‌های مختلف محیط‌زیست، پشتوانۀ سیاسی و اجتماعی محکمی نیز داشته باشد، می‌تواند برای ریاست سازمان حفاظت محیط‌زیست مناسب باشد. از طرف دیگر، با انتخاب فردی از داخل سازمان که پشتوانۀ سیاسی و اجتماعی لازم را نداشته باشد، ممکن است مطالبات محیط‌زیستی به بن‌بست برسد.

رئیس سازمان انتخابی همچنین باید بر مباحث محیط‌زیستی تسلط داشته باشد. رشتۀ محیط‌زیست در دنیا نوپا است و ماهیت بین‌رشته‌ای دارد. کسی که در مقام ریاست سازمان حفاظت محیط‌زیست قرار می‌گیرد، علاوه‌بر آنکه باید به‌ضرورت در رشتۀ محیط‌زیست یا رشته‌های مرتبطی مثل منابع طبیعی تحصیل کرده باشد، حتماً باید دیدگاه فرارشته‌ای را داشته باشد و بتواند تعامل لازم با نهادهای دیگری که در این حوزه اثرگذار هستند را داشته باشد. برای مثال، محیط‌زیست از فعالیت وزارتخانه‌هایی مثل صمت، مسکن و شهرسازی، گردشگری و نیرو آسیب می‌بیند و رئیس سازمان محیط‌زیست باید اثرات این وزارتخانه‌ها و نهادهای دیگر را بشناسد و بتواند تعامل خوبی با این وزارتخانه‌ها داشته باشد تا بتواند آنان را به قرار گرفتن در ضوابط لازم مجاب کند.

همچنین ضرورت دارد که رئیس جدید سازمان سابقۀ اجرایی مرتبط با محیط‌زیست و منابع طبیعی داشته باشد. اگر این فرد سوابق مدیریتی سطح بالا در سایر دستگاه‌های مرتبط با محیط‌زیست داشته باشد نیز، لازم است که ساختار سازمان حفاظت محیط‌زیست را به‌طور کامل بشناسد. هرچند کاستی‌هایی در ساختار این سازمان وجود دارد، ولی با شناخت کامل از ساختار این سازمان می‌توان برای اصلاح آن کاستی‌ها هم اقدام کرد.

اعتقاد و توجه به کمیته‌های راهبری نخبگانی یکی دیگر از ویژگی‌هایی است که رئیس سازمان محیط‌زیست باید داشته باشد. در دوره‌های گذشته در بعضی مواقع کمیته‌هایی وجود داشت که نظرات نخبگان را استفاده می‌کردند. به یاد دارم که در سال‌های پیش در معاونت محیط انسانی در دفتر ارزیابی کمیته‌ای به نام کمیتۀ مادۀ ۲ وجود داشت که برای بررسی گزارش‌های ارزیابی اثرات توسعۀ پروژه‌های جاری حتماً از چند کارشناس، خبره و استاد دانشگاه استفاده می‌شد و این افراد حق رأی داشتند. متأسفانه چنین اقداماتی در سال‌های اخیر کم‌رنگ شده است و باید دوباره احیاء شود؛ کمیته‌های نخبگانی می‌تواند در اخذ تصمیمات درست به رئیس سازمان محیط‌زیست کمک زیادی کند.

اعتقاد و تأکید بر لزوم تعامل ریاست سازمان محیط‌زیست با نهادهای بین‌المللی محیط‌زیستی یکی دیگر از نکات مهم برای انتخاب یک رئیس خوب برای این سازمان است. متأسفانه در سال‌های اخیر بسیاری از کنوانسیون‌های محیط‌زیستی در کشور ما اجرایی نشد. 

در رابطه با نقش پررنگ ایران در انتشار کربن و لزوم وجود عزم ملی در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، سازمان محیط‌زیست نقش کلیدی دارد، ولی شاید به این دلیل که رئیس سازمان محیط‌زیست توجه کمی به این مسئله داشته است، در اجلاس‌های بین‌المللی نتوانستیم به‌خوبی حاضر شویم و از منافع ملی دفاع کنیم. لازم به ذکر است که بسیاری از نهادهای بین‌المللی مربوط به انتشار کربن، وام‌های خوبی برای کاهش کربن به کشورهای درحال‌توسعه می‌دهند که ایران با دوری کردن از تعامل با این نهادها از خیلی از این امکانات بی‌بهره مانده است. لازم است که در حوزۀ محیط‌زیست به جامعۀ جهانی بازگردیم و دیدگاه‌های‌مان را تلفیق کنیم و سعی کنیم با نهادهایی که برای ارتقاء محیط‌زیست در جهان فعالیت می‌کنند تعامل مؤثر کنیم تا از تسهیلاتی که در اختیار کشورهای درحال‌توسعه قرار می‌دهند، بهره ببریم.

رئیس سازمان محیط‌زیست همچنین باید حتماً به نظرات کارشناسی توجه کند. در سال‌های بعد از انقلاب متأسفانه شاهد این حقیقت بودیم که رؤسای سازمان به نظرات کارشناسی‌ که از بدنۀ این سازمان به آن‌ها داده می‌شد توجه کافی نداشتند. در برخی از معضلاتی که امروز در کشور درگیر آن هستیم، مثل ایجاد سدهای نابه‌جا یا بارگذاری صنایع در جای نامناسب، هشدار لازم و به‌موقع از طرف کارشناسان داده شده بود، اما عدم اعتقاد رئیس سازمان یا معاونت‌ها به نظرات کارشناسی، باعث شد که این پروژه‌ها انجام شوند و اثرات آن‌ها را در سال‌های بعد ملاحظه کنیم.

لازم است که رئیس سازمان انتخابی به سازمان‌های مردم‌نهاد توجه کافی داشته باشد. اهمیت دادن به سازمان‌های مردم‌نهاد باعث مشروعیت‌بخشی به تصمیم‌هایی می‌شود که در حوزه‌های مختلف محیط‌زیست گرفته می‌شود. در سال‌های اخیر به این گروه توجه کمی شده و با اینکه روی کاغذ سازمان‌های مردم‌نهاد محیط‌زیستی فراوانی وجود دارند، ولی این گروه چون پشتوانۀ حمایتی لازم در سطوح بالای سازمان محیط‌زیست را ندارند، از فعالیت لازم نیز برخوردار نیستند. متأسفانه آن‌هایی هم که در مقاطعی فعالیت‌های خوبی انجام می‌دادند نیز، فعالیت‌های‌شان به‌دلایل امنیتی متوقف شده است. پس زمینه دادن و اعتماد کردن به ان‌جی‌او‌ها می‌تواند به رئیس سازمان کمک کند که بتواند وظایف خود را به‌درستی ایفا کند و موفقیت لازم را داشته باشد.