«بمب ساعتی»، این تعبیری است که به تازگی برای توصیف پدیده فرونشست زمین در تهران به کار برده شده است. پدیده‌ای که عامل انسانی دارد و عموما بر اثر برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی رخ می‌دهد. گفته می‌شود که بر اثر برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی منافذ خاک متراکم می‌شوند و این تراکم گاهی تا عمق چند صد متری هم پیشروی می‌کند. نشست زمین بر اثر همین تراکم ایجاد می‌شود. یک موسسه تحقیقاتی گفته است که به دنبال این پدیده، قطعی برق، ترکیدن لوله‌های گاز، تغییر شکل ریل‌ها، فرورفتگی زمین، کج شدن ساختمان‌ها، ترک خوردن جاده‌ها و رخ می‌دهد. برای بررسی بیشتر این موضوع با علی بیت اللهی، مدیر بخش مرکز زلزله شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی گفت‌وگو کرده‌ایم. هرچند که او تعبیر بمب ساعتی را برای پدیده‌ فرونشست صحیح نمی‌داند و این پدیده را آرام و تدریجی توصیف می‌کند اما معتقد است با در پیش گرفتن همین مسیر و راه و روش فعلی، دست کم دشت‌های تهران در ۲۰ سال آینده کویر می‌شوند. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

به تازگی پژوهشی در موسسه تحقیقاتی اینتل‌لب انجام شده است و براساس تصاویر ماهواره‌ای فرونشست زمین در تهران به «بمب ساعتی» تشبیه شده است. در این پژوهش نرخ فرونشست سالانه در مناطق جنوبی تهران، حدود ۲۵ سانتی اعلام شده است. این گفته‌ها تا چه میزان با حقیقت سازگار است و آیا ما باید به دنبال نرخ فرونشست بیشتر و بزرگتری بگردیم؟
اولا اصطلاحاتی مانند بمب ساعتی در خصوص موضوع فرونشست اصطلاح کارشناسانه‌ای نیست. موضوع فرونشست زمین یک پدیده آرام و تدریجی است و اینطور نیست که در یک لحظه خاص منفجر شود و تخریب بار بیاورد، این عبارات بیشتر جنبه جلب توجه دارد. در توضیح میزان نرخ فرونشست باید یک مقدمه گفت. در واقع میزان فرونشست در جنوب‌غرب تهران در یک گستره‌ای با ابعاد ۳۰ کیلومتر در ۱۰ یا ۱۵ کیلومتر، یعنی یک ناحیه مستطیلی شکل با طول ۳۰ کیلومتر و عرض ۱۰ یا ۱۵ کیلومتر، محاسبه می‌شود. در واقع فرونشست در پهنه‌هایی رخ می‌دهد که هرچه قدر به قسمت مرکز این پهنه نزدیک می‌شویم این عدد بیشتر می‌شود. مکانیزم فرونشست شبیه مکانیزم یک کاسه است که هرچه به مرکز می‌رویم عمق بیشتر می‌شود. بنابراین، عدد فرونشست که ۲۵ سانتی‌متر مطرح می‌شود، اینطور نیست که در همه پهنه‌ای که فرونشست اتفاق می‌افتد که گسترش زیادی هم دارد، عدد همان ۲۵ سانتی‌متر شود. اما این عدد ۲۵ سانتی‌متری که در این پژوهش عنوان شده، عدد درستی است ما هم سال گذشته در پژوهشی که انجام دادیم به عدد ۲۴ سانتی‌متر رسیدیم. منتها این عدد در نقطه بیشینه مقدارش است، یعنی ماکزیمم مقدار زون فرونشست که در نواحی مرکزی هم است ۲۴ تا ۲۵ سانتی‌متر است و به حاشیه‌ها که می‌رود به صفر می‌رسد، یک انحنایی را شما در ذهنتان تصور کنید که قسمت وسطی انحنا ۲۵سانتی‌متر در سال نشست می‌کند و به حاشیه‌ها که می‌رسد کم می‌شود تا به صفر می‌رسد.
از صحبت شما اینطور برداشت کردم که فرونشست تدریجی رخ می‌دهد و در بسیاری از منابع هم اینطور نوشته شده که فرونشست زمین حدود ۴۰ سال است که در تهران مشاهده شده است، این هشدارها نشان دهنده چیست؟ آیا دیگر راه برگشتی وجود ندارد؟
من از سال ۷۸ تاکنون این موضوع را پیگیری کردم چند دلیل وجود دارد که شاید بتوان تمرکز رسانه‌ها و تحقیقات علمی را روی موضوع فرونشست توجیه کرد. فرونشست در ابتدای کارش هیچ عوارض سطحی نشان نمی‌دهد، مثل انباشته شدن چربی در درون رگ‌های خونی است، در ابتدای امر چون آثار مشهودی ندارد، به آن توجه آنچنانی هم نمی‌شود. در فرونشست بعد از گذشت چند دهه به مرحله‌ای رسیدیم که زمین شکاف‌های عجیب و خطرناکی پیدا کرده است. مثلا در ورامین در زمین‌های زراعی، کشاورزان داخل شکاف‌ها می‌افتند و زمین دهن باز می‌کند و مساله آبیاری زمین کشاورزی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. یا در اشتهارد زیر دکل‌های برق شکاف‌هایی ایجاد شده، در اصفهان زیربناهای تاریخی یا در محیط شهری در بسیاری از محدوده‌های مسکن مهر این موضوع مشاهده شده است.
یعنی اکنون که فرونشست آثار مشهود دارد، وضعیت بحرانی است؟
بله، بگذارید یک مثال بزنم. ببینید شما چوبی را که بخواهید بشکنید، اول خم می‌شود، سروصدایی هنوز ندارد اما وقتی به مرحله بحران می‌رسد همه سراسیمه می‌شوند. الان فرونشست ما به لبه بحران رسیده است. لایه‌های زمین در اثر فرونشست، نشست می‌کند اما از هم باز نمی‌شود، به آن حدی می‌رسد که ظرف چند سال اخیر رسیده است. زمین دچار شکاف می‌شود این چند سالی که موضوع روی میز آمده و خیلی هم درباره آن صحبت شده است، یکی از دلایلش این است که فرونشست به مرز بحرانی خودش رسیده است و آثار آن نمایان می‌شود.
اینکه به مرز بحرانی رسیده است، یعنی دقیقا چه اتفاقی می‌افتد؟
ببینید پس از زلزله عموما خانه‌ها بازسازی می‌شوند، نو می‌شوند و بهتر ساخته می‌شوند اما فرونشست یک پدیده‌ غیرقابل برگشت است. فرونشست منجر می‌شود که خلل و فرج خاک بسته شود، خاک فشرده شود و آب دیگر داخل آن جذب نمی‌شود و آب‌های حاصل از بارندگی در سطح زمین جاری می‌شوند و مواد مغذی روی خاک که در عرض میلیون‌ها سال ایجاد شدند، از بین می‌برند. در این صورت دیگر کشاورزی وجود ندارد و دشت‌ها مانند کویر می‌شوند. ما در حال حاضر ۶۰۹ دشت داریم که همه آن‌ها به مرز بحرانی رسیدند.
چقدر فرصت داریم؟
اگر با همین روند ادامه دهیم و تلاشی برای بهبود شرایط نکنیم، دشت‌های تهران تا ۲۰ سال آینده کویر می‌شوند. البته این عدد و این زمان برای زمین‌های مختلف متفاوت است.
با این تفاسیر برای کنترل فرونشست چه اقداماتی می‌توان انجام داد؟ آیا راه‌هایی تاکنون در کشور و علی‌الخصوص در تهران به کار گرفته شده است؟
همانطور که اشاره کردم،‌ موضوع فرونشست به پایین رفتن سطح آب سفره‌های زیرزمینی وابسته است پس تمام اقدامات ما باید به این منجر شود که مصرف آب ما کمتر شود تا این آب زیرزمینی که از طریق چاه‌های مختلف بیرون کشیده می‌شود و هدر می‌رود، کمتر مصرف شود. قدم اول این است که چاه‌های غیرمجازی که غیرقانونی از آب استفاده می‌کنند، مسدود شود، در استان تهران حدود ۳۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز وجود دارد که بی‌محابا آب را بیرون می‌کشند. مردم در داخل باغات و مزرعه مخفیانه و شب هنگام چاه حفر کردند. مساله دیگر که می‌تواند در کاهش میزان مصرف آب موثر باشد، صرفه‌جویی در میزان مصرف آب در بخش کشاورزی است. وقتی شما محصولی می‌کارید که نیاز به آب زیاد دارد طبیعتا آب از زیر زمین بیرون کشیده می‌شود، این آب بیشتر از حد مجاز از سفره آب زیرزمینی استحصال می‌شود و وقتی اینگونه می‌شود، سطح آب پایین می‌رود و زمین هم فرونشست می‌کند. مسئله دیگری که وزارت جهادکشاورزی باید به آن رسیدگی کند این است که سیستم آبیاری زمین‌های کشاورزی را تغییر دهد. این سیستم و این روش اکنون مناسب نیست. ما روش آبیاری غرقابی داریم، از یک گوشه مزرعه آب رها می‌شود تا به قسمت دیگر مزرعه برسد، هشتاد درصد آب در حین استفاده از چنین شیوه‌ای هدر می‌رود. این شیوه اگر اصلاح شود، نیاز کشاورز به آب هم کمتر می‌شود. بنابراین اگر آب کمتر استحصال شود، فرونشست هم کنترل می‌شود. موضوع دیگر که می‌تواند راهکار موثری باشد، تغذیه مصنوعی سفره‌های آب زیرزمینی است، این روش می‌گوید در فصول پرآب که نیاز به آبیاری مزارع کشاورزی نیست آب‌های حاصل از جریانات سیلابی سمت به یک سری گودال‌ هدایت شوند تا آرام آرام به زیر زمین نفوذ کنند. این‌ها اقدامات مدیریتی است که البته هیچ‌کدام هنوز به آن صورت در کشور انجام نشده است. یا دست کم من به عنوان کارشناس احساس نمی‌کنم که کاری انجام شده، یعنی اقدامات ملموس نیست و سرعت فرونشست از سرعت کارهای انجام شده، بیشتر است.
در صحبت‌هایتان به چاه‌های غیرمجاز اشاره کردید، تعدادشان نسبت به چاه‌های مجاز چگونه است؟ و آیا اینها تنها عامل فرونشست زمینند؟
هرکس بخواهد چاهی حفر کند باید مجوزی از شرکت آب منطقه‌ای بگیرد، براین اساس حدود ۵۰ هزار حلقه چاه مجاز در تهران وجود دارد و ۳۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز. چاه‌های غیرمجاز عموما مخفیانه حفر می‌شوند اما به محض مطلع شدن دستگاه‌ها، معمولا پلمپ می‌شود. اما از نظر تعداد و تجهیزات و نیروهای آب منطقه‌اس امکان مقابله وجود ندارد.
میزان دبی هم بستگی به نوع چاه دارد. چاه‌هایی که بیشترین ضربه را می‌زنند، چاه‌های کشاورزی هستند که دبی بالایی استحصال می‌کنند. البته با اینکه دبی آب در چاه‌های مجاز وجود دارد اما گاهی بیشتر از حد مجاز و تعیین شده از چاه‌ها استحصال می‌شود و اهرم کنترلی برای آن وجود ندارد.
در استان تهران کدام مناطق در معرض فرونشستند؟
سه منطقه بسیار عمده وجود دارد. یکی در جنوب و جنوب‌غرب تهران که مناطق ۱۸ و ۱۹ شهرداری را هم در بر می‌گیرد کمی پایین‌تر از آن حوالی اسلامشهر نیز در این محدوده است. اما در محدوده دشت شهریار هم منطقه فرونشست داریم. آنجا هم آثار فرونشست در کنار جاده‌ها نمایان شده اما در قسمت دیگر استان تهران منطقه خاص و ویژه ما حوالی ورامین است. اما به طور کلی نرخ فرونشست زمین در این سه ناحیه بالاست.