17سال است پساب اسیدی و پرتوزای کارخانه ید کانسار خزر به تالاب اینچه‌برون می‌ریزد. 200 تا 400 هزار لیتر بر ثانیه، کم نیست. حالا مساحت تالابی که تا دهه 80 کمتر از 100 هکتار بود، 10 برابر شده است. شانه‌های اینچه تحمل این آب چرکین را ندارد. چندماه پیش برای سومین بار دیواره سد شکست. شانس آوردند که این بار مرتعی آلوده به این آب نشد. خرداد 99 اما عکس‌العمل شرکت به این سرعت نبود و تعلل باعث شد تا 350 هکتار از مراتع گلستان آلوده به رادیوم و باریوم شود. فعالان محیط زیست معتقدند دیگر امیدی به احیای تالاب اینچه نیست و باید جلوی تخلیه پساب بیشتر گرفته شود.

کانسار خزر همواره در فهرست صنایع آلاینده در رفت‌و‌آمد بود. تا چهار سال پیش تمامی مواردی که محیط زیست در نظر میگرفت شامل رنگ، کدورت، مواد جامد معلق و ph بود. سال 97 اما با اصلاح روند آزمایشات و در نظر گفتن آیتم‌های بیشتر محیط زیست اعلام کرد که دو پارامتر آمونیوم و باریوم در فاضلاب کارخانه ید از حد استاندارد خارج است. این موضوع همزمان بود با درخواست مجوز افزایش ظرفیت کانسار خزر و آغاز بهره‌برداری از «شورابه ید» به عنوان دومین کارخانه ید در کشور. از سال ۱۳۹۵ شورابه ید که در مالکیت کانسار خزر است مجوز استقرار و بهره‌برداری از معدن را گرفته بود اما زمان بهره‌برداری آن، حوالی سال 97 بود.
اجازه بازدید از کانسار خزر را ندادند
با تایید آمونیوم و باریوم در پساب این کارخانه، صنعت و معدن گلستان برای کاهش دغدغه‌ها اعلام کرد که تور رسانه‌ای برای بازدید از کارخانه ید «کانسار خزر» برگزار می کند. روز بازدید اما به یکباره تصمیم عوض شد و اجازه ورود خبرنگاران به این کارخانه داده نشد و به جایش خبرنگاران را به کارخانه دیگری در بندرگز فرستادند.
صدور مجوز استحصال و بهره‌برداری از ید در حاشیه شرقی دریای خزر، نخستین بار در سال ۱۳۸۳ صادر شد و با بهره‌برداری از این کارخانه، گلستان به تنها استان تولید کننده و صادر‌کننده ید کشور تبدیل شد؛ محصولی که به واسطه استراتژیک بودنش بارها جلوی تعطیلی کارخانه آلاینده را گرفته است. نام گلستان اما سال‌هاست که در فهرست «کمربند سرطان جهان» به ویژه سرطان مری قرار دارد. هنوز هیچ تحقیق علمی و مستندی در رابطه با تاثیر پساب این کارخانه در شیوع سرطان مری در گلستان صورت نگرفته و زمین‌شناسان این موج سرطان را به «نهشته‌های لسی» ربط داده‌اند. لس، نهشته بادی به رنگ زرد مایل به خاکستری است و 70 تا 90 درصد مواد تشکیل‌دهنده آن را «سیلت» تشکیل می‌دهد. نهشته‌لسی، خاک فروریزنده محسوب می‌شود و با اشباع خاک توسط آب، حرکات توده‌ای و ناگهانی در آنها می‌تواند فاجعه بیافریند و خسارت‌های جبران‌ناپذیری به مدیران و برنامه‌ریزان شهری و هر کسی که با این رسوبات در ارتباط است، وارد آورد. با این همه فعالان محیط زیستی چون الهه موسوی در گفت‌و‌گو با «پیام‌ما» معتقدند که پساب آلوده به باریوم و رادیوم این کارخانه نیز در رشد سرطان بی‌تاثیر نبوده است.
هرچند سازمان حفاظت محیط زیست با استناد به گزارش سازمان انرژی اتمی در مرداد 97 مدعی است که پساب کارخانه ید پرتوزایی خارج از استانداردی نداشته است. امیر عبدوس، مدیرکل وقت حفاظت محیط زیست گلستان مرداد همان سال گفته بود: «کارشناسان سازمان انرژی اتمی تاکنون نگرانی را القا نکرده‌اند و در خصوص پرتوزایی خارج از استاندارد پساب کارخانه ید در گلستان اطلاع‌رسانی نداشته‌اند اما توصیه‌ها و الزاماتی را اعلام کرده‌اند که ما به دقت بر انجام این توصیه‌ها و الزامات نظارت می‌کنیم.»
در متن این نامه اما هیچ صحبتی از بی‌خطر بودن این رسوبات نشده. «از حیث ایجاد واحدهای جدید و یا افزایش ظرفیت تولید احتمالی، مشمول نظارت‌های قانونی و اصول دورریز پسماندهای پرتوزا خواهد‌بود و در خصوص نوع اسید استفاده شده نیز توجه به این نکته ضروری است که الزام اصلی این دفتر به کاهش رادیوم در پساب خروجی است و استفاده از اسید سولفوریک جهت ته‌نشینی بیشتر رادیوم در رسوبات به عنوان یکی از راهکارها پیشنهاد شده است.»
این در حالی است که چندی بعد از مصاحبه عبدوس و تاکیدش بر پرتوزایی استاندارد پساب کارخانه ید، حسن رضایی، مدیر گروه محیط‌زیست دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان اعلام کرد که وجود مواد رادیواکتیو در پساب حد و مرز نمی‌شناسد و وجود آن حتی به مقدار کم مشکل‌زا خواهد بود. رضایی شهریور 97 به مهر گفته بود: «در علم شیمی برای وجود مواد رادیواکتیو و آلوده‌زا در تالاب حد و مرزی نمی‌شناسیم و هیچ گاه نمی‌گوییم اگر میزان مواد رادیواکتیو از این حد بیشتر باشد مضر است، بلکه وجود حداقلی آن هم مشکل‌زاست.» با این همه، با وجود تاکید سازمان انرژی اتمی به کاهش رادیوم در پساب خروجی و رعایت اصول دورریز پسماندهای پرتوزا در صورت ایجاد واحدهای جدید و یا افزایش ظرفیت احتمالی، شیوه دفع پساب در این کارخانه به همون صورت قبلی است و تمامی آن در تالاب اینچه می‌ریزد. با این تفاوت که این بار به جای پساب یک کارخانه پساب دو کارخانه کانسار خزر و شورابه ید روانه تالاب می‌شود که حجم خروجی را به 400 لیتر بر ثانیه رسانده است. موسوی که یکی از شاکیان این کارخانه است معتقد است که سازمان حفاظت از محیط زیست در این باره سکوت کرده است. «دفتر مقابله با اشعه سازمان انرژی اتمی ایران یک گزارش سه صفحه‌ای در رابطه با این پساب ارائه داده بود که در آن تاکید شده بود کارخانه کانسار خزر نسبت به اصلاح روش پسماند اقدام کند چرا که ادامه تخلیه پساب مشکلات جدی برای سلامت مردم و محیط ایجاد می‌کند اما از آن سال تاکنون با وجود اضافه شدن پساب شورابه ید هیچ گزارش دیگری از سازمان انرژی اتمی منتشر نشده است. این در حالی است که براساس قانون انتشار آزاد اطلاعات اخبار محیط زیست جزء مطالب محرمانه نیست.» به گفته او تاکنون 2هزارو 600 هکتار از مراتع گلستان آلوده به این پساب شده است.
محیط زیست: درخواست رسمی برای انتقال پساب نداشتیم
با وجود تایید آلوده بودن این کارخانه، 24 فروردین ماه در جلسه‌ای در دفتر معاونت هماهنگی امور عمرانی استانداری گلستان، درخواستی از سمت این شرکت مبنی بر ضرورت اختصاص 2000 هکتار از مراتع گمیشان برای پساب دو کارخانه شورابه ید و کانسار خزر ارائه شد. در این جلسه مقرر شد تا اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان در راستای مدیریت پساب واحدهای تولیدی ید، نظر فنی و کارشناسی خود را در خصوص انتقال پساب از طریق لوله و کانال به اراضی 2000 هکتاری شوره‌زار «سنگرتپه» شهرستان گمیشان اعلام کند؛ موضوعی که از گفته می‌شود در صورت تایید منجر به آلوده شدن خزر می‌شود. موسوی می‌گوید: «مراتع گمیشان در صورت آسیب به سرعت به کانون‌های بزرگ ریزگرد و توفان باریوم و رادیوم در استان تبدیل می‌شود. از طرف دیگر این منطقه به دریاچه خزر ختم می‌شود و این پساب همان بلایی که سر تالاب اینچه آورد بر سر خزر هم می‌آورد.» محمدرضا کنعانی، مدیرکل محیط زیست استان گلستان در گفت‌و‌گو با «پیام‌ما» اختصاص 2 هکتار از اراضی گمیشان به کارخانه ید را رد شده می‌داند و می‌گوید: «این موضوع در حد صحبت بوده و هیچ درخواست رسمی برای این موضوع واصل نشده است.»
به گفته کنعانی برای حل مشکل پساب این شرکت در میان‌مدت برنامه‌ریزی حفر 12 حلقه چاه به گنجایش 30 لیتر بر ثانیه صورت گرفته شده است. شواهد موجود اما حاکی از این امر است که این دو کارخانه حتی با وجود گذشت سه ماه از ضرب‌الاجل هادی حق‌شناس، استاندار گلستان برای حل مشکل پساب کارخانه، همچنان پساب را روانه تالاب می‌کنند. کنعانی در پاسخ به اینکه چرا محیط زیست در مواجهه با این تخلف اقدامی نداشته، می‌گوید: «هنوز مشکل رعایت استانداردها برای تخریب محیط پذیرنده حل نشده و شرکت در فهرست صنایع آلاینده قرار دارد، ولی ما نمی‌توانیم دستور توقف فعالیت آن را بگیریم. کارخانه کانسار خزر و شورابه ید، تنها واحد و فرآوری ید در کشور هستند و یک محصول استراتژیک را تولید می‌کنند و مسئولان استانی از جمله دستگاه قضا به این نتیجه رسیدند که فعالیت این شرکت محدود شود ولی متوقف نشود.» او البته هیچ پاسخ مشخصی در خصوص تاثیر آلودگی‌های این شرکت بر سلامت افراد و محیط پیرامون نمی‌دهد و می‌گوید: «راجع به آلودگی رادیوم و باریوم باید از سازمان انرژی اتمی به عنوان متولی این امر پرسش شود و محیط زیست در این رابطه پاسخی ندارد.»
براساس گفته‌های مدیرکل محیط زیست استان گلستان بالغ بر 390 لیتر بر ثانیه پساب آلوده این دوکارخانه روانه تالاب اینچه می‌شود. «کل پساب دو کارخانه ید 400 لیتر بر ثانیه است که قرار بود به داخل اعماق زمین هدایت شود اما چاه شماره یک به مشکل بر خورد اما چاه شماره دو وارد مدار شد که حجم آن بیش از 10 لیتر‌بر‌ثانیه نیست.»
با وجودی که مدیر‌کل حفاظت محیط زیست این استان از استراتژیک بودن این محصول می‌گوید و آن را دلیل موجهی برای ادامه کار این کارخانه می‌داند، فعالان محیط زیست معتقدند که باید مشکل پساب این کارخانه حل شود حتی به بهای تعطیلی‌اش. مزدک دربیکی، دکترای محیط زیست به «پیام‌ما» می‌گوید: «این کارخانه برای ادامه فعالیت موظف است که مسائل محیط زیستی را رعایت کند و در غیر این صورت باید تعطیل شود.» او معتقد است که درباره آلودگی‌های این کارخانه واکنش‌ها بسیار ضعیف بوده و باید تمامی مسئولان از مشاوران محیط زیستی این کارخانه تا مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست نسبت به تبعات زیست محیطی آلودگی‌ها پاسخگو باشند.