|پیام ما| گام‌ها برای احیای جمعیت یوزپلنگ‌های آسیایی به آرامی برداشته می‌شود. قلمرو این گونه سال‌هاست به ایران محدود شده و حالا برای نجات‌ تیزروترین‌ گربه‌سان که در حال حذف از چرخه زیستی است، چاره تکثیر در اسارت و نیمه‌اسارت دیده شده و نگاه‌ها به فنس‌هایی است که در ذخیره‌گاه زیست‌کره توران برپا شده.

بیش از 40 سال که زیستگاه یوزپلنگ‌های آسیایی به دشت‌های‌ باز و تپه‌ ماهورهای‌ واقع در مناطق‌ استپی‌ و بیابانی‌ و نیمه‌‌کویری‌ ایران محدود شده است. دشت‌ کویر اکنون زیستگاه عمده این گونه بوده است. شهاب‌الدین منتظمی، مدیرکل دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان محیط‌‌زیست تاکید می‌کند که در حال حاضر زیستگاهی در حدود شش میلیون هکتار به عنوان زیستگاه یوز برآورد می‌شود که استان‌های خراسان‌شمالی، خراسان‌رضوی، خراسان‌جنوبی، سمنان، یزد، کرمان و بخشی از اصفهان به عنوان زیستگاه‌های امن در برمی‌گیرد. علاوه بر این با جمع این زیستگاه‌ها با کریدورها و مسیرهای مهاجرتی این گونه که آن هم باید تحت حفاظت و رصد قرار بگیرند، زیستگاهی بالغ بر حدود ۱۲ میلیون هکتار برای یوزپلنگ‌ها شناخته می‌شود. اگرچه گزارش‌های جسته و گریخته از مشاهده یوزپلنگ در بین دهه ۴۰ و ۵۰ به گوش می‌رسید اما در عمل سال‌های آغازین دهه ۷۰ در حادثه‌ای غم‌انگیز در اطراف بافق یزد، مردم محلی به یک یوزپلنگ مادر و سه توله آن حمله کرده و سبب مرگ دو توله آن شدند. در نهایت اما اهمیت حفاظت از یوزپلنگ آسیایی سبب شد تا بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی که در زمینه حفاظت از حیات‌وحش و محیط زیست فعالیت می‌کنند برای انجام پروژه‌های مشترک حفاظتی با ایران برای محافظت از یوزپلنگ آسیایی همکاری کنند.
در اوایل دهه ۸۰ پروژه مشترکی به نام «حفاظت از یوزپلنگ آسیایی» بین سازمان حفاظت محیط زیست و برنامه توسعه سازمان ملل (UNDP) منعقد شد تا مرکزیتی برای سیاست‌گذاری در زمینه حفاظت یوز، افزایش جمعیت آن‌ها، آموزش به محیط‌بانان و برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای مردم باشد. فاز نخست این پروژه بین سال‌های ۸۰ تا ۸۷ و فاز دوم بین ۸۷ تا ۹۷ عملیاتی شد و پس از آن به مدت دو ‌سال در تعلیق بود تا اینکه حفاظت از یوزپلنگ‌ها بار دیگر از سال 99 از سر گرفته شد. در این سال‌ها زیستگاه‌هایی که وجود یوز در آن‌ها اثبات شده، مورد توجه ویژه قرار گرفته‌اند و به گفته منتظمی نکته حائز اهمیت حفظ و امن کردن زیستگاه‌های یوز و به ویژه کریدورها است. او زیستگاه میاندشت را مثال می‌زند که چند وقتی است که یوز در آن مشاهده نشده و یکی از دلایل این اتفاق ناامن شدن کریدور مهاجرت از زیستگاه بسیار مهم توران است. «برای افزایش حفاظت فیزیکی و بحث ارتقا سطح مرکز تکثیر یوز در توران در سال جاری از محل اعتبارات معاونت محیط طبیعی و تنوع زیستی حدود ۵ میلیارد تومان تخصیص داده شد که شاهد خروجی خوبی هم از نظر حفاظت و هم پایش و بحث مرکز تکثیر یوز ایرانی بودیم و امیدواریم بتوانیم در آینده‌ای نزدیک شاهد این باشیم که جمعیت قابل قبولی از یوزها را در زیستگاه‌ها داشته باشیم.» اما این میان خطراتی که یوزها را تهدید می‌کند کم نبوده است. به گفته منتظمی حضور مفرط گله دام‌های اهلی، حضور سگ‌های بلاصاحب و افزایش بعضی از گوشت‌خواران از جمله تهدیدهای فعلی جمعیت یوزپلنگ‌ها هستند. بنا به گفته‌های او برنامه‌هایی هم برای استان خراسان شمالی تدوین شده که در حال اجراست تا با امن شدن کریدورها و خود زیستگاه شاهد حضور مجدد یوز در زیستگاه میاندشت باشیم.
دوربین‌های تله‌ای؛ نقطه عطف حمایت از یوز آسیایی
فرازونشیب‌های پروژه یوز در ۲۰ سال گذشته بسیار زیاد بوده اما در دو سال گذشته بار دیگر جدیتی برای حفاظت از این گونه به وجود آمده و آن‌طور که مرتضی پورمیرزایی، مدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی می‌گوید بودجه قابل‌ توجهی به استان‌های سمنان و خراسان‌شمالی که زیستگاه‌های اصلی یوزها هستند، تزریق شده و بهسازی شرایط پاسگاه، تامین و تعمیر تجهیزات و خرید پروانه‌های چرای دام از اولویت‌های سازمان محیط زیست برای حفاظت از یوز ایرانی بوده است. این در حالی است که به گفته بسیاری از متخصصان شاید نقطه عطف حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در ایران، مطالعات و پایش‌های جمعیتی با کمک دوربین‌های تله‌ای باشد. از طریق این ابزار کلیدی برای اولین‌بار اطلاعات قابل اتکایی از کمینه تعداد افراد یوزپلنگ به‌دست آمد. از ابتدای دهه ۹۰ تا سال ۱۳۹۵ تصاویر متعددی از یوزپلنگ در استان‌های سمنان، خراسان‌شمالی و خراسان‌رضوی به ثبت می‌رسید. تصاویر به‌دست‌آمده از دوربین‌های تله‌ای و عکاسی‌های محیط‌بانان و حفاظت‌گران، نشان از زادآوری یوزپلنگ داشت. در نیمه دوم دهه ۹۰، شرایط در زیستگاه شمالی هم نگران‌کننده شد. پس از سال ۱۳۹۶، زادآوری در پناهگاه حیات‌وحش میاندشت به ثبت نرسیده است و آخرین‌بار تصاویری از یک فرد یوزپلنگ در سال ۱۳۹۷ به ثبت رسید که در آبان‌ماه همان سال در تصادف جاده‌ای تلف شد. در حال حاضر، ذخیره‌گاه زیست‌کره توران آخرین زیستگاهی است که کماکان گزارش‌های تایید شده‌ای از زادآوری دارد.شرایط سخت یوزهای کشور در حالی بود که به گفته پورمیرزایی تجربه موفق دیگر کشورها نشان داده که در صورت ایجاد شرایط امن، طبیعی و بدون استرس (تکثیر در شرایط نیمه‌طبیعی) برای یوزپلنگ‌ها، جفت‌گیری به صورت طبیعی اتفاق افتاده و توله‌های سالمی نیز به دنیا خواهند آمد. «برای ایجاد این شرایط امن پارامترهای بسیاری مطرح است. از جمله مهم‌ترین این پارامترها می‌توان به موضوع فضای بزرگ در زیستگاه طبیعی اشاره کرد اما با توجه به این‌که سازمان محیط زیست در ابتدای کار ایجاد شرایط تکثیر نیمه‌طبیعی یوزپلنگ آسیایی قرار دارد، وسعت ۵۰۰۰ هکتار با ترکیب ۲ نر و ۱ ماده که بارها در کشور آفریقای جنوبی موفق بوده ‌است، به این سازمان پیشنهاد می‌شود. برای چنین اقدامی، باید محدودیت‌های اقتصادی-اجتماعی کشور را در نظر گرفته و تصمیمی اتخاذ شود که هم تحقق‌پذیر بوده و هم درصد موفقیت بالایی داشته باشد. با توجه به این محدودیت‌ها و فرصت‌ها، نظر کارشناسی بر محدوده‌ای به مساحت ۱۰۰۰ هکتار است. باید توجه داشت که در جانمایی‌ها، قابلیت توسعه تا مساحت ایده‌آل ۵۰۰۰ هکتاری در صورت موفقیت زادآوری مدنظر باشد.» همین هم دلیلی بود تا ابتدا منطقه یزد برای این کار انتخاب شود و در نهایت و بعد از همکاری نداشتن محیط زیست یزد با این اتفاق، تکثیر در اسارت در سمنان و پارک ملی توران عملیاتی شد.
تکثیر در شرایط نیمه‌اسارت
در سال‌های گذشته طرح تکثیر در شرایط نیمه‌اسارت از جمله طرح‌هایی بود که برای افزایش تعداد یوزپلنگ‌ها مورد توجه قرار گرفت و دو یوز ماده و یک نر که در پارک پردیسان تهران نگهداری می‌شدند مورد آزمایش قرار گرفتند. دلبر و کوشکی؛ یوزهای ماده و نری بودند که تلاش برای باروری‌ آن‌ها ناموفق بود و ایران، دیگر ماده‌ای که سال ۹۶ قاچاقچیان می‌خواستند به خارج از کشور بفروشندش و گروه‌های مردمی در توران آن را خریداری کردند و به محیط زیست سپردند، هم فرد دیگری بود که نتوانست با کوشکی ارتباطی بگیرد و در نتیجه زادآوری در شرایط نیمه‌اسارت به پروژه سختی بدل شد.
در این میان از چند سال قبل استفاده از تجارب کشور آفریقای جنوبی آغاز شد. کشوری که تجارب موفق گسترده‌ای درباره تکثیر در شرایط نیمه‌اسارت داشت. به این ترتیب کارشناسان فراوانی به این منطقه رفتند و از نزدیک شرایط را دیدند و پس از آن قرار شد برای ایران، نر دیگری از طبیعت قرض کنند تا در شرایط نیمه‌اسارت جفت‌گیری انجام گیرد. اتفاقی که ۲۷ اسفند سال گذشته افتاد و خبرهایش در تعطیلات نوروز سال ۱۴۰۰ حواشی بسیاری به دنبال داشت. در این ماجرا «فیروز» نر یازده ساله پارک توران که از جمله چهار نر موجود در توران است برای این اتفاق شناسایی و بعد از ماه‌ها بررسی زنده‌گیری شد. بسیاری منتقد این اتفاق بودند و می‌گفتند در این شرایط نباید نری را از طبیعت جدا کرد اما پویان بهنود، کارشناس پروژه زنده‌گیری یوز نر وحشی (فیروز) می‌گوید: «فیروز تنها نر منطقه نیست و به جز او سه نر دیگر؛ ۲ فرد ماده و ۹ یوز ناشناس در توران شناسایی شده‌اند و نگرانی برای اینکه نر دیگری برای جفتگیری با ماده‌ها نیست اشتباه است و از سویی شرایط سختی که این گونه با آن روبرو است عاملی است که همه ما را مجاب می‌کند تا از روش‌های گوناگون برای حفظ و تلاش برای زادآوری آن‌ها استفاده کنیم.»
در حال حاضر در پارک ملی توران شرایطی برای «فیروز» و «ایران» مهیا شده تا آن‌ها بتوانند در شرایط نیمه‌اسارت با جفت‌گیریشان بر تعداد یوزهای ایرانی اضافه کنند. اتفاقی که برای نخستین بار در کشور رخ داده و همین هم بیم و امیدهای فراوانی را برای متخصصان به دنبال دارد. بهنود می‌گوید: «اکنون حال فیروز خوب است و هر دو یوز در حال مانیتور شدن هستند و البته سیگنال‌هایی از پذیرش هم در میانشان گرفته‌ایم که به یکدیگر توجه نشان داده‌اند اما همچنان هیچ قطعیتی ندارد و ما صرفاً در تلاشیم این اتفاق به نتیجه خوبی برسد. با این همه واقعیت این است که زنده‌گیری فیروز در نوع خودش برای تمامی کسانی که سرنوشت یوز برایشان مهم است اتفاق مهم و خوبی بوده است و ما در حال حاضر امیدوار به آینده این ماجرا هستیم.»