بحث بر سر طرح تشکیل وزارت انرژی در پی خاموشی سراسری برق و ناهماهنگی میان دو وزارت نفت و نیرو شدت گرفت و این طرح دوباره در مجلس به جریان افتاد، اگرچه موافقان این طرح معتقدند تشکیل این وزارتخانه از مدیریت جزیره‌ای حوزه انرژی کم می‌کند اما پژوهشگران معتقدند این طرح هم نمی‌تواند انتظارات پیش رو از مدیریت انرژی در کشور را برآورده کند و نیاز به اقدامات زیربنایی‌تری وجود دارد.طرح تشکیل وزارت انرژی قرار است امروز در کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی بررسی شود.
این طرح بیش از 1 دهه است که در کشور مطرح شده و سابقه آن به برنامه سوم توسعه می‌رسد.
در برنامه سوم توسعه صحبت از تشکیل وزارتخانه‌ای برای حوزه انرژی شده بود اما قانون‌گذاران بحث مدیریت واحد حوزه انرژی را از آن برداشت کردند و به جای وزارتخانه، شورای عالی انرژی را تشکیل دادند. شورایی که به نظر برخی کارشناسان و مسئولان همانند علی‌اکبر کریمی نماینده مجلس و عضو کمیسیون صنایع و معادن « بیشتر حالت اداری و ویترینی پیدا کرده است.»
پس از آن در سال 1388 این طرح در ادامه طرح‌های ادغام وزارتخانه‎ها به صورت ادغام وزارت نیرو و نفت مطرح شد که انتقادات زیادی در پی داشت و راه به جایی نبرد اما همچنان به عنوان یک پیشنهاد مطرح بود. تا اینکه در زمستان 99 پس از قطعی سراسری برق در کشور، وزیر نفت بار دیگر این طرح را مطرح و از آن حمایت کرد.
مدیریت جزیره‌ای انرژی
بیژن نامدار‌زنگنه، وزیر نفت در بهمن‌ماه 1399 در مورد تشکیل وزارت انرژی گفت: «من در گذشته مخالف ادغام وزارت‌خانه‌های نفت و نیرو بودم اما امروز این کار را ضروری می‌دانم.»
اما رضا اردکانیان وزیر نیرو، به سرعت به این مساله واکنش نشان داد و ضمن مخالفت با آن این طرح را شتاب‌زده دانست:« در فصل سرما وقتی به مشکل کمبود سوخت برخورد می‌کنیم، رفتن به سراغ چنین راه‌حل‌هایی بیشتر آدرس غلط دادن است». او اظهار کرد که بهتر است اکنون به فکر اصلاح الگوی مصرف باشیم.
در واقع همین ناهماهنگی‌ها بین این دو وزارتخانه حوزه انرژی مهم‌ترین دلیل مطرح شدن طرح وزارت انرژی است. به ویژه اینکه در زمان بروز مشکلاتی مانند قطعی برق و یا بحث سوخت مازوت این ناهماهنگی‌ها بیشتر به چشم می‌آید چرا که معمولا وزارت نیرو این مسائل را به تامین نشدن سوخت مورد نیاز نیروگاه‌ها نسبت می‌دهد و وزارت نفت آن را ناشی از عملکرد وزارت نیرو می‌داند.
به همین خاطر هم برخی از مسولان به این مساله انتقاد می‌کنند «در شرایط فعلی حوزه انرژی کشور به صورت جزیره‌ای اداره می‌شود» این صحبت‌ها محمدرضا اکبری کارشناس انرژی مجمع تشخیص مصلحت نظام در آخرین جلسه بررسی طرح وزارت انرژی در مرکز پژوهش‌های مجلس است . او گفت: «برای پیشبرد طرح مجلس در زمینه تشکیل وزارت انرژی راه‌های مختلفی می‌توان پیشنهاد داد. سناریو اول این است که طرح مجلس با همه جزئیات مشخص شود و به صورت جزئی همه موارد آن مطرح شود و بعد تصویب شود که در این صورت باید از محدودیت زمانی عبور کنیم. سناریو دوم این است که دوران‌گذاری تعریف شود و در این دوران‌گذار دولت تلاش کند با ایجاد نهادی تمرکز را در حوزه انرژی کشور ایجاد کند تا طرح مجلس نهایی شود. سناریو سوم هم اینکه مجلس اصل طرح را نهایی کند اما یک بخشی از کار را جلو نبریم و در قانون بنویسم که جزئیات آن توسط دولت نهایی شود.»
آب چه می‌شود؟
یکی از سوالاتی که در مورد ادغام دو وزارتخانه نفت و نیرو مطرح می‌شود، در مورد بخش آب و آبفای وزارت نیرو است.
هوشنگ فلاحتیان، معاون وزیر نفت در امور برنامه‌ریزی، پس از صحبت‌های وزیر نفت در مورد تشکیل وزارت انرژی به این سوال پاسخ داده‌بود. او به باشگاه خبرنگاران گفت که بخش آب وزارت نیرو باید در بخش‌های دیگر کشور مثل منابع طبیعی و محیط زیست که همبستگی بیشتری دارند، ادغام شود.»
به همین منظور هم طرح تشکیل وزارتخانه آب و محیط زیست هم به صورت موازی همزمان با طرح تشکیل وزارت انرژی در جریان است.
نظر کارشناسان چیست؟
یکی از پژوهش‌های جامعی که در اینباره صورت گرفته است، به اندیشکده مطالعات حاکمیت و سیاست‌گذاری دانشگاه صنعتی شریف تعلق دارد این پژوهش که با عنوان الزامات تشکیل وزارت انرژی در سال 97 انجام شده است، پنج مشکل اصلی حکمرانی انرژی را پارادایم غلط وابستگی دولت‌ها به نفت، تداخل تصدی‌گری و حکمرانی، نبود سیاست جامع در بخش‌های مختلف انرژی، نبود منابع اطلاعاتی کافی برای تصمیم‌گیری سیاست‌گذار و عدم بهره‌گیری از مجموعه‌های سیاست‌ساز عنوان می‌کند.
در نتیجه‌گیری این پژوهش آماده است: «در کشور ایران، نفت و گاز همواره ابزاری برای کسب مشروعیت سیاسی و اجتماعی دولت‌ها بوده است و تا زمانی که این نگاه به نفت و گاز یا به عبارتی پارادایم انرژی در کشور وجود دارد، تاسیس وزارت انرژی کمک چندانی به رفع مشکلات این صنعت را نمی‌کند. بنابراین برای آن که وزارت انرژی عملکرد مناسبی داشته باشد باید پارادایم فعلی وابستگی دولت به درآمدهای نفتی تغییر کند.»
این پژوهش البته مزایایی را هم برای تشکیل وزارتخانه نام ‌می‌برد: «مزایای تاسیس وزارت انرژی در راستای داشتن سیاست‌گذار و تنظیم‌گر واحد و کارآمد انرژی و تبیین برنامه‌ها و سیاست‌های انرژی است. از جمله مزایای این طرح می‌توان به افزایش بهره‌وری در عرضه انرژی و تولید برق در نیروگاه‌ها، افزایش قدرت مالی و فنی وزارت نفت فعلی و تمرکز در برنامه ریزی و سیاست‌گذاری انرژی اشاره کرد.»
این پژوهش می‌افزاید که اگر قرار باشد وزارت انرژی تاسیس شود الزاماتی باید انجام شود یکی از این الزامات جدایی حاکمیت از تصدی گری در بخش انرژی است مورد دیگر ایجاد توانایی سیاست‌گذاری و تنظیم گری در وزارت خانه نفت و نیرو است، تشکیل سامانه‌های اطلاعاتی جامع در بخش انرژی و حل بحران فعلی بدهی‌های سنگین و عدم سرمایه‌گذاری در وزارت نیرو هم از دیگر الزامات عنوان شده است.
نیاز به سند آمایش سرزمین است
البته این نهاد تنها نهاد پژوهشی نیست که معتقد است ادغام وزارتخانه نمی‌تواند کمک چندانی کند بلکه امیررضا شاهانی معاون مطالعات تولیدی مرکز پژوهش های مجلس هم در آخرین جلسه بررسی این طرح در مرکز پژوهش‌های مجلس گفت:« در حوزه‌های مختلف باید طرح جامع داشته باشیم تا بر اساس آن قانون‌گذاری کنیم. با این شیوه ادغام وزارتخانه‌ها مخالف هستم چرا که کشور را دچار آسیب می‌کند. باید ابتدا چارچوب کلی مدیریت کشور مشخص شود و بعد متناسب با آن چارچوب ادغام انجام شود وگرنه این‌گونه ادغام‌ها ما را با چالش‌های بیشتری مواجه می‌کند.»
او ادامه داد:«سند ملی آمایش می‌تواند به عنوان سند پشتیبان طرح‌ وزارت انرژی و طرح‌هایی از این دست مورد استفاده قرار گیرد.»