قسمت دوم:
عبدالحسین تیمورتاش
1303 ـ 1302 ش

عبدالحسین تیمورتاش ملقب به «معززالملک» و «سردار معظم» فرزند کریمداد‌خان متولد 1260 ش. بجنورد، بعد از گذراندن تحصیلات مقدماتی، عازم عشق‌آباد شد و با ورود به مدرسه نظام سن‌پترزبورگ، در رشته امور نظامی به تحصیل پرداخت. پس از بازگشت به ایران به عنوان مترجم وزارت امور خارجه
مشغول به کار شد و پس از اعلام سلطنت محمدعلی میرزا، او عضو هیئتی بود که می‌بایست پادشاهی محمدعلی شاه را به چند کشور اروپایی اعلام نمایند. پس از بازگشت از اروپا از وزارت خارجه کناره‌گیری و از سوی پدرش نایب‌الحکومه بلوک جوین شد.
در انتخابات دوره دوم به عنوان جوان‌ترین وکیل از خراسان به مجلس راه یافت و بعد از تعطیلی مجلس به ریاست قشون خراسان انتخاب شد. در انتخابات دوره سوم از قوچان به مجلس راه پیدا کرد. در 1298 از سوی وثوق‌الدوله به حکمرانی گیلان برگزیده شد. دوران حکمرانی وی در گیلان مقارن با نهضت جنگل به رهبری میرزا کوچک‌خان جنگلی بود و دولت مرکزی برای مقابله با نیروهای انقلابی نهضت، او را راهی منطقه کرد. تاریخ نگاران حکومت وی را در گیلان حکومت ترور، آدم‌کشی، عیاشی و مشروب‌خواری خوانده‌اند (1).
کمی قبل از کودتای 1299 به تهران فرا خوانده و به دستور سید ضیاالدین بازداشت و چندی در زندان به سر برد. در 1300 در کابینه مشیرالدوله تصدی وزارت عدلیه به او محول شد و سال بعد والی کرمان و بلوچستان گردید و در سال 1302 در انتخابات دوره پنجم مجلس شورای ملی مجدداً از نیشابور به وکالت مجلس انتخاب شد. در 1303 در کابینه سردار سپه به وزارت فوائد عامه و تجارت منصوب شد و تلاش خود را برای تغییر سلطنت آغاز، و سال بعد با آغاز سلطنت پهلوی، مراسم تاج‌گذاری رضا‌خان با کمک‌های بی دریغ او برگزار گردید و به پاس خدماتش، به عنوان وزیر دربار برگزیده شد. در سال‌های نخست سلطنت رضا‌شاه، در اوج اقتدار سیاسی و مرد شماره دو کشور محسوب می‌گشت، اما یکه تازی او چندان دوام نداشت و مورد بی مهری رضا شاه قرار گرفت و به تدریج در سراشیبی سقوط قرار گرفت. در سال 1311رسماً از وزارت دربار برکنار شد و به اتهام سوءاستفاده مالی و ارتشاء به جریمه مالی، محرومیت از حقوق اجتماعی و حبس محکوم گردید و در نهم مهر سال 1312 در زندان قصر به قتل رسید.
هدایت در این مورد آورده: «… چندی است شاه به تیمورتاش خوب نگاه نمی‌کند. روزی در افسردگی در هیئت این ابیات را برخواند و از فردوسی دانست:
یکی ابلهی شب چــــــراغی بجست
که با وی بُدی عقد پــروین درست
فزون‌تر ز مـــــــــاه و خورشید بود
سزاوار بازوی جمشــــــــــید بود
خری داشت آن ابله کـــــــــور دل
به جانش بُدی جـــــان خر متصل
چنین شب چــراغی که ناید به دست
شنیــــــدم که بر گردن خر ببست
من آن شب چراغ سحــــــــرگاهیم
که روشن کن از مـــــــاه تا ماهیم
ولیکن مـــــــــــــرا بخت ابله شعار
ببست بــــــــــــــر گردن روزگار
گفتند که در غرور یا از حواس دور از او تراوش کرده باشد که:
رستم یلی بود در سیستان
منش کرده‌ام رستم دستان …» (2)
در مورد تیمورتاش گفته‌اند، وی مردی قدرت طلب، خستگی‌ناپذیر، پرکار، باهوش، زیرک و فاقد هرگونه اصول‌گرایی اخلاقی و مذهبی بود (3).
در مورد حکومت وی در کرمان آمده، وقتی خبر انتخاب تیمورتاش (سردار معظم) به این ناحیه رسید، چون اقدامات وحشیانه‌ی او در خصوص سرکوب قیام جنگل در گیلان، در اذهان مردم نقش بسته بود، قبل از رسیدنش به کرمان، این شعر دهان به دهان پخش شده بود:
خبر مُردن سردار معظم ای کاش، برسد
زود که این زیره به کرمان نرسد
«اما وی که به تازگی با همسر دوم خود «تاتیانا» (از ارامنه‌ی قفقاز) ازدواج نموده و از طرفی از اشتباهات خود در گیلان نیز پند گرفته بود، بیشتر وقت خود را با همسر جوانش در باغ‌های ماهان و کرمان می‌گذراند» (4).
وی هر چند در کرمان به مانند گیلان رفتار ننمود، اما جنایت غیر قابل جبرانی به فرهنگ و تاریخ این منطقه وارد نمود. گفته شده است وی که علاقه زیادی به کتاب‌های خطی و اسناد با ارزش داشت، هنگام رفتن از کرمان تعداد زیادی از کتاب‌های خطی نفیس موجود در کرمان را با خود برد، حتی سند با ارزش وقف‌نامه گنجعلی‌خان (حاکم معروف کرمان در دوران صفویه) که به خط علیرضا عباسی و مهر شاه عباس، شیخ بهایی و … بود را به بهانه مطالعه گرفت و با خود از کرمان برد و اکنون مشخص نیست در کدام مجموعه شخصی کشورهای دیگر است (5).
پی نوشت‌ها:
(1) ـ عاقلی، باقر: تیمورتاش در صحنه سیاست ایران، ص 109.
(2) ـ هدایت، مهدی‌قلی: خاطرات و خطرات، ص 394.
(3) ـ زرشناس، شهریار: نگاهی کوتاه به تاریخچه روشنفکری در ایران، ج 2، ص 75 و 76.
(4) ـ برگرفته از: بهنود، مسعود: این سه زن، ص 176.
(5) ـ به نقل از مرحوم سید محمدرضا هاشمی (مدیر دوم روزنامه بیداری). ایشان همچنین نقل می‌کردند زمانی که برادر بنده، مرحوم سید محمد هاشمی تصمیم گرفت روزنامه‌ای در کرمان تأسیس نماید، به اتفاق نزد حاکم کرمان،(تیمورتاش) رفتیم و ایشان پس از بیان این موضوع، از تیمورتاش در خصوص نام روزنامه مشورت خواست. تیمورتاش با خوشحالی از چنین اقدامی، کمی فکر نمود و گفت: از آنجایی که در تمام ایران نقش مرحوم ناظم‌الاسلام کرمانی در جریان مبارزات مشروطیت بر کسی پوشیده نیست و تمامی اهل فرهنگ و تاریخ، با کتاب مشهور «تاریخ بیداری ایرانیان» تألیف وی آشنا می‌باشند، لذا بنده پیشنهاد می‌کنم نام روزنامه خود را «بیداری» بگذارید. مرحوم سید محمد هاشمی نیز این نظریه را پسندید و روزنامه بیداری در سال 1302 ش. شروع به کار نمود.
معاضدالسلطنه پیرنیا
1303 ش
«ابوالحسن پیرنیا، ملقب به «معاضدالسلطنه» فرزند میرزا محمدباقرخان نائینی ملاک، متولد ۱۲۴۸، پس از فرا گرفتن خواندن و نوشتن به تهران آمد و با کمک میرزا نصرالله‌خان مشیرالدوله پیرنیا در خدمت وزارت امور خارجه قرار گرفت و پس از مشاغل مختلف به سمت سرکنسول ایران در بادکوبه منصوب گردید.
در آغاز حرکت مشروطه‌خواهی با مردم هم‌ صدا شد. ابتدا خواستار عدالت‌خانه و سپس مجلس و قانون و دخالت مردم در سرنوشت خود گردید. به همین سبب و از رهگذر تبلیغات و بهره‌گیری از نفوذ و اقتدار میرزا نصرالله‌خان مشیرالدوله به نمایندگی دوره‌ی اول مجلس شورای ملی انتخاب شد. وی پس از به توپ بستن مجلس، به اروپا رفت و در آنجا به تبلیغات علیه محمدعلی‌شاه قاجار و قانون‌شکنی‌های وی پرداخت (1).
وی پس از پیروزی مشروطه‌خواهان به ایران برگشت و به عنوان نماینده‌ی مردم گیلان به نمایندگی مجلس رفت اما در میانه این دوره از سوی صمصام‌السلطنه بختیاری به عنوان وزیر پست و تلگراف معرفی گردید و در سه ترمیم کابینه همان شغل را داشت.
«وی پس از سقوط این کابینه حاکم یزد شد و چند سالی را با این سمت در آن سامان گذراند. او در سال ۱۳۰۲ هنگامی که رضاخان سردار سپه به نخست‌وزیری رسید، در کابینه وی شرکت کرد و مقام وزارت عدلیه را پذیرفت. ابوالحسن معاضدالسلطنه در دومین کابینه رضاخان هم همین مقام را حفظ کرد. وی در دوره پنجم بار دیگر به نمایندگی مجلس انتخاب شد و در دوره هشتم هم به عنوان نماینده به مجلس رفت. در سال ۱۳۰۳ به عنوان والی کرمان و بلوچستان انتخاب شد و یک سال در این مقام فعالیت کرد.
او در دوران سلطنت رضاشاه پهلوی یک بار دیگر در سال ۱۳۱۴ والی کرمان گردید و پس از دو سال به والی‌گری ایالت فارس برگزیده شد (۱۳۱۶) و در همین سمت در سال ۱۳۱۸ بر اثر ایست قلبی درگذشت. همین امر موجب شد تا عده‌ای شایعه کنند که وی را به امر شاه کشته‌اند. اما واقعیت این است که او به سبب سکته‌ی قلبی مرده بود.
وی با دختر مشیرالسلطنه ازدواج کرده بود و دو پسر و چهار دختر داشت. حسین نواب وزیر امور خارجه و شخصیت سیاسی دوران محمدرضا پهلوی داماد ابوالحسن پیرنیا بود» (2).

پی نوشت‌ها:
(1) ـ بامداد، مهدی: شرح حال رجال ایران، ج 1، ص 285.
(2) ـ عاقلی، باقر: شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج 1، ص 470 و 471.
شایان ذکر است، در مورد انتصاب پیرنیا در این سال در برخی منابع اختلاف وجود دارد، اما از آنجایی که وی دو مرتبه حکومت کرمان منصوب گردیده است و در زندگی‌نامه وی اشاره‌ای به حکومت وی در این سال (1303 ش.) شده است، در اینجا از وی یاد شده است.