مشرق زمین خاستگاه نمایش عروسکی

یونیما (UNIMA) عنوان اختصاری «اتحادیه جهانی نمایشگران عروسکی» است و حدود هشت دهه پیش در اروپا تشکیل شد‌.
نمایشگران عروسکی به مردم در بطن زندگی آنها به‌ویژه در هنگام سختی‌ها و تنگناها رجوع و نمایش عروسکی اجرا می‌کردند. به مرور زمان، دیگر هنرمندان با ملیت‌های مختلف به این نهضت هنری انسان دوستانه ملحق شدند. ایران از حدود کمی بیش از دو دهه پیش به عضویت یونیما در آمده است.
هنر عروسک گردانی هنری است که می توان گفت از هزاران سال پیش معمول بوده است. لیکن کسی نمی داند در کجا و در چه زمانی عروسکها بوجود آمده اند. اما آنچه به تحقیق معلوم شده است در جوامع اولیه عروسکها برای مقاصد مذهبی استفاده می گردید.
« شامانیسم» علم تحقیق درباره انسانهایی که قدرت مافوق انسانی دارند و به همان فردی که دارای این علم است، شمن یا شامان گفته می شود.
شامانیسم یکی از عوامل پیدایش نمایش عروسکی است. شمن یا شامان و یا رهبر قبیله از غار صدای وحشتناک در می آورده و ماسک می زده، آنگاه به تدریج ماسکها متحرک شده و عروسک بوجود آمده است. کاهنها داخل بتها می رفتند و با سر و صدا و حرکت بست سعی در زنده نشان دادن بت داشتند.
رهبران مذهبی در آن دوره ها ماسکها و اشکال متحرکی را بعنوان سمبل خدایان خود بکار می بردند و از نوعی صفات مرموز آن ها مردم را به حال ترس و وحشت نگاه می داشتند تا قدرت و نفوذ را برای خود به دست بیاورند و طبعا اسرار ابهام آمیز عروسکها را با مهارتی تمام حفظ می کردند.
اما در مورد اینکه نمایش عروسکی مربوط به چین و مصر می باشد آنچه مسلم است در دو کشور هند و چین نمایش عروسکی ( البته به غیر از بونراکوی ژاپن ) را تجربه نموده اند.
نمونه ای از اجرای نمایش عروسکی توسط هندیها مربوط به بهرام گور می شود که در آن زمان حدود شش هزار نوازنده و بازیگرد دوره گرد و کولی هند به ایران آمده بودند و طبعا نمایش عروسکی نیز یکی از کارهای نمایشی آنها بوده است.
در راستای مباحث بالا از ارسطو و هومر متونی وجود دارد که نشان می دهد چگونه غربیها از هندیها ( شرقی ها ) و بیوانس ها، هنر عروسکی را آموخته اند.
و اما هردوت ( ۴۸۴ – ۴۲۵ ق.م) نیز می نویسد :
از تئاتر ماسک دو شکل اجرایی متولد شد، یکی تئاتر عروسکی و دومی مدتها بعد بصورت تئاتر انسانی در آمد که هنرپیشه ماسک را رها کرده و به همان صورت که در طبیعت است ظاهر شد.پس از آنکه ماسک از هنرپیشه جدا شد، به بالای سر او منتقل شد و به صورت عروسک میله ای در آمد. نخست این عروسک بوسیله دست بازی می شدند و بعدها از دست نیز دور شده و بلافاصله از عروسک گردان بوسیله نخ و ریسمانهایی بصورت عروسک نخی هدایت می شوند.
به نظر می رسد اولین مرجع درباره نمایش عروسکی « گزنفون « می باشد که در سال ۴۴۲ قبل از میلاد از خانه یک مرد آتنی به نام «کالیاس» دیدن کرده است. کالیاس میزبان برای سرگرمی میهمانش با تئاتر عروسکی یک گروه نمایش سیار را از « سیرلکوس» اجیر کرده بود. گزنفون همچنین گزارش می دهد که یک نفر به تئاتر عروسکی علاقه نداشت و بدان توجه نمی کرده است و او کسی جز «سقراط» نیست.
برخی از بهترین تاییدهایی که ما از دانش مردم و آگاهی آنها بر تئاتر عروسکی که در دوره های کلاسیک داریم، استفاده گسترده ای است که از عروسک در ادبیات شده است. حال به ارسطو گوش فرا دهیم که می گوید چگونه خدای خدایان به سادگی هستی را هدایت می کند. آنچه که مورد نیاز است، عمل و اراده اوست. به همان گونه که هدایت یک عروسک که بوسیله کشیدن نخ ها، سر و دسته های این موجود کوچک، سپس شانه ها و چشم ها و سایر اعضای بدنش را حرکت می دهد و عروسک شادمانه واکنش نشان می دهد.
پس از بلوغ این فرزند راستین هنر، یعنی از زمانیکه تئاتر عروسکی خصوصیات ویژه خود را یافت و منتقل شد در هر کشوری از آئین و سنن آن ها بهره گرفته و منعکس کننده تمدن و نحوه تفکر آن ملل گردید، فرهنگ هر کشوری در تئاتر عروسکی متجلی شد. تئاتر عروسکی بصورت تجلی گاه ایمان و اندیشه های مختلف گردید.
در هندوستان اعتقاد بر این است که عروسک از طرف ماک خدای خدایان بر زمین فرستاده شده است. در مصر و یونان باستان، خدایان را از زبان عروسکها بازگو می کردند تا از این طریق به این گفتارها حالتی فراانسانی داده و تاثیر آن ها را بیشتر نمایند.
پس از سقوط امپرطوری رم، به تئاتر عروسکی ضربه مهلکی وارد آمد. عروسک بازان در کشورهای مختلف سرگردان شدند و بصورت گروهای بسیار و دوره گرد فعالیتهای خود را ادامه دادند و احتمالا فقط به کمک هوش سرشار خود توانستند ادامه حیات بدهند و بدین طریق تئاتر عروسکی را از نابودی نجات دادند و چنین است که نمایش عروسکی تا زمان ما راه یافته است چرا که نمایش عروسکی در هر زمان با تواضع و پذیرفتن معیاری جدید توانست با زمان هماهنگ شود و از طریق خصوصیات و عناصر خاص نمایش خود آنچه را در هر زمان در حال وقوع و تکوین بود، منعکس نماید.
بدرستی مشخص نیست که نمایش عروسکی از کشفیات چه کشوری می باشد. اما آنچه مسلم است شرق خاستگاه نمایش عروسکی است و همواره در آن اینگونه نمایش ها به روی صحنه جهت مشاهد مردم عادی آورده می شده است. هند و ایران و چین از این دست کشورها می باشند.
حمیدرضا اردلان، رئیس یونیمای ایران در این باره می گوید: در دور جدید فعالیت‌های یونیما، طرحی مدون و استراتژیک ارائه شد. کلیت این طرح در مجمع عمومی یونیمای ایران مطرح شد که پس از انتخاب اینجانب به‌عنوان رئیس و تشکیل هیأت مدیره جدید برنامه مبتنی بر طرح مذکور به شور و تحلیل گذاشته شد و با مشارکت فکری دیگر اعضا و پیشنهادهای آنها‌، برنامه نهایی تدوین شد. این برنامه سرفصل‌های مهمی داشت که تکلیف اجرای آنها به‌طور جزئی معین شده بود. ما در اجراها سردرگم و بی‌برنامه نیستیم.
سرفصل‌های کلی این برنامه
افتتاح دفاتر استانی و تشکیل کمیته استان‌ها- سایت، بولتن و سیستم اطلاع‌رسانی- تشکیل کمیته‌های آموزش و پژوهش- برپایی جشنواره‌های داخلی و خارجی در اقصی نقاط کشور- کمک فکری و عملی به جشنواره‌های تئاتر کشور و گنجاندن بخش تئاتر عروسکی در آنها – تصویب اساسنامه یونیما در مجلس و اخذ مصوبه یونیما به مثابه یک NGO ملی- ایجاد تسهیلات برای حضور تئاتر عروسکی جهان در ایران و تئاتر عروسکی ایران در جهان – کمک به طراحی جشنواره‌های تئاتر و برگزاری سمینارهای تخصصی- کمک به افتتاح دفاتر یونیما در کشورهای همجوار و هم فرهنگ ایران مانند عراق، افغانستان و تاجیکستان- تعریف جایزه جهانی یونیما برای اهدا به سه نفر از برجستگان تئاتر عروسکی ایران و جهان- تمرکز جدی بر احیا و اشاعه صورت‌های مرمت‌شده عروسک‌ها و نمایش‌های آیینی سنتی ایران و حضور فعال و مؤثر در یونیمای جهانی در کسوت ارائه وظایف و طراحی‌های پیش‌رو به‌ویژه ارائه تز و نظریه در جهت تحول ساختاری و محتوایی یونیمای جهانی.
کمی باورش مشکل است اما در چند دوره اخیر به‌نظر می‌آید رابطه مستحکمی میان کمیته اجرایی و مراکز ملی نبوده و اساسا ما در یک برنامه کامل و فراگیر از اجزای برنامه‌های دیگر مراکز ملی مطلع نیستیم و تجارب به‌گونه‌ای کاربردی و مؤثر مبادله نمی‌شود. مهم‌تر از آن از امکانات مشترک استفاده نمی‌شود. قبلا در مرکز استان‌ها دفتر نداشتیم. در بسیاری از کشورها هم یونیما در یک شهر یا دو شهر متمرکز است. این شیوه فعالیت مختص ایران است. ما در هشت‌استان مرکز یونیما احداث کرده‌ایم و قرار است طی چهار سال آینده اغلب نقاط ایران صاحب دفاتر یونیما شوند.
در حال حاضر ده چشمه که یک روستاست در چهارمحال و بختیاری‌، قزوین، گلستان، خراسان جنوبی‌، خلیج‌فارس با مرکزیت جزیره قشم‌، کردستان‌، گیلان و خراسان رضوی دارای مراکز یونیما در ایران هستند.
ما بیش از 20 کارگاه آموزشی و پژوهشی و چهار جشنواره استانی طراحی و اجرا کرده‌ایم. یکی از نکات مهم، حضور گروه‌های تئاتر عروسکی استان‌های همجوار در این جشنواره‌هاست. باز همزمان با جشنواره بین‌المللی تئاتر عروسکی تهران در استان خراسان جنوبی نخستین جشنواره تئاتر عروسکی بین‌المللی برپا می‌شود. اگرچه تعداد گروه‌های خارجی اندک است اما به‌عنوان پله اول حائز اهمیت است.