معماری آستانه شاه نعمت الله ولی
آمیزه ای از
هنر ایران و هندوستان

این آرامگاه باشکوه در دامنه کوهستان جوپاره و در شهر ماهان واقع است و یکى از باصفاترین مجموعه بناهاى آرامگاهى ایران به شمار مى‏رود.
این مجموعه، شامل دو سر درِ ورودى، حجرات کوچک و بزرگ، بقعه، چهار مناره کاشى‏کارى شده، رواق و چهار صحن زیبا و موزه است.
شخص مدفون در این بقعه، عارف نامى و مؤسس سلسله نعمت اللهیّه، شاه نورالدّین نعمت‏اللَّه ولىّ است.
نخستین بنایی که بر مرقد شاه ولى ساخته شد به دستور سلطان احمد شاه بهمنى (825 ـ 838 هـ.ق) پادشاه دکن هندوستان بود که از مریدان و هواخواهان خاص او به شمار مى‏رفت.
مؤلف طرایق الحقایق درباره علاقه این شاه هندی به شاه نعمت الله نوشته است:«…اوّل کسى است که بر آن مرقد، بنا و عمارت کرد. سلطان احمد بهمنى پادشاه مملکت دکن است که از مریدان خالص العقیده بوده…» و رضا قلى خان هدایت نیز در مجمع الفصحاء و به مناسبت ذکر «ماهان» در فرهنگ انجمن آراى ناصرى، به این مطلب اشارت نموده و قریب چهار قرن پیش از هر دوی آن، عبدالرزاق کرمانى در رساله مناقب شاه نعمت‏اللَّه ولى، این معنى را بدین گونه بیان کرده:
«…بعد از آن که خبر وفات حضرت مقدّسه (شاه ولى) بدو (سلطان احمد بهمنى) رسیده، سیّد اجلّ را فرستاده با مبلغى خطیر، که بناى گنبد عالى بر سر تربت محفوف به رحمت آن حضرت کرده بنایى سامى و عمارتى نامى…»
سردر مزار شاه نعمت‏الله ولى، مزیّن به کتیبه بسیار نفیسى است که هنوز هم پس از پنج قرن و نیم، زینت بخش آستان وى و نمودار کمال اخلاص و ارادتى است که شهاب‏الدین احمد شاه بهمنى و فرزند وى سلطان علاءالدّین، به این عارف بزرگ داشته‏اند.
«حضرت سلطنت پناه و حشمت و معدلت و نصفت دستگاه و عظمت و رفعت انتباه، شهاب الملک و الدّنیا والدّین احمد شاه ابوالمغازى، به انشاءِ این گنبد حصین الارکان و بناءِ این عمارت گردون رفعت عالى بنیان امر فرمود و در زمان دولت فرزند دلبند آن حضرت مغفرت پناه، سلطان علاء الدّوله و الدّنیا والدّین احمد شاه اتمام یافت. تحریراً فى ثامن عشر محرم الحرام لسنه اربعین و ثمان مائه الهجریّه النبویّه الهلالیّه المصطفویّه المحمّدیّه».
1. بقعه مرقد شاه نعمت‏الله که بناى آن در سال 840 هـ.ق پایان یافته و چنان که از این پیش بیان گردید و از متن کتیبه تاریخى بسیار ارزشمند آن نیز پیداست، بناى مزبور به امر سلطان شهاب‏الدّین احمد بهمنى (متوفى به سال 838 هـ . ق) شروع شده، در عهد سلطنت سلطان علاءالدّین فرزند وى به انجام رسیده است.
در ورودى خاتم کارى شده با عاج در زمینه چوب صندل، ساخت هندوستان و کار على شاه نجّار بر زیبایى و شکوه این بقعه عالى افزوده، جلوه جمال و کمال هنر نجارى و معمارى کهن هند و ایران را بر در و دیوار آن، دو چندان نموده است.
2. رواق شاه عبّاسى و دارالحُفّاظ که به سال 998 هـ . ق در عهد سلطنت شاه عبّاس کبیر و دوره حکومت بیگ تاش خان ساخته شده است. صاحب طرایق الحقایق متن کتیبه گچ‏برى زیباى سر در دارالحُفّاظ را به اختصار چنین آورده:«…در عهد شاه عبّاس صفوى و حکومت بگتاش خان خلف ولیخان افشار دارالحُفّاظ به اتمام رسید، سنه ثمان و تسعین و تسعمائه.»
3. سردرِ محمّد شاهى که به فرمان محمّد شاه قاجار (1250ـ 1264 هـ.ق) در سمت غربى مزار شاه ولىّ بنا شده و مناره‏هاى زیبا و شامخ دو طرف آن در زمان حکومت محمّد اسماعیل خان نورى ملقّب به وکیل الملک (1277 ـ 1284 هـ.ق) ساخته شده است.
مؤلّف تاریخ کرمان در باب توجّه و عنایت پادشاه مزبور به آستان شاه ولى نوشته:«…محمّد شاه قاجار… سه دانگ فرمیتن ماهان را که محصولى کرامند دارند وقف به مزار سیّد فرمود و همه ساله آن چه از مخارج خدّام زیاد آید صرف تعمیر آن جا مى‏شود…»
4.صحن وکیلى و رواق‏هاى شرقى و شمالى و جنوبى مرقد شاه ولىّ که در عهد دولت ناصرالدّین شاه قاجار (1264 ـ 1313 هـ.ق) و فرمانروایى محمّد اسماعیل خان (وکیل الملک اوّل) و فرزندش مرتضى قلى خان (وکیل الملک ثانى) تا 1287 هـ.ق ساخته شده است.
5.صحن اتابکى که بناى اصلى آن در دوره حکومت وکیل الملک اوّل و ثانى پایان یافته، ولى چون درِ ورودى قسمت شرقى صحن مزبور بعد، به امر میرزا على‏اصغرخان اتابک (مقتول به سال 1325 هـ.ق) احداث گردیده، به نام او شهرت یافته است.
6.صحن میر داماد معروف به حسینیه که در عهد سلطنت ناصرالدّین شاه قاجار و حکومت ناصرالدوله فرمانفرما تعمیر شده است.
از سال 1319 شمسى با نظارت سازمان میراث فرهنگی تعمیرات ضرورى در عمارت آستانه شاه ولىّ انجام یافته، قبل از تاریخ مزبور نیز از طرف متصدیان امر در این باب اقدام لازم به عمل آمده است و مردم خیّر و نیکوکار نیز در حفظ این بناى معظم، از بذل مال و صرف وقت، مضایقت نکرده‏اند وگرنه صیانت و نگهدارى قریب 6هزار مترمربّع ابنیه و صحن ها و رواق‏هاى آستانه شاه ولى، به راستى کار آسانى نیست.
(مزارات ایران و جهان اسلام)