سیر تحول قالی کرمان در دوران معاصر
کرمان؛ بزرگ‌ترین کارگاه
قالی بافی جهان
هما موسی نژاد

کرمان یکی از قدیمی ترین کانون های مدنیت به شمار می آید. کشف دستاوردهای متنوع سنگی، سفالی و فلزی از هزاره های پنجم پیش از میلاد مسیح از تپه ها و دشت های آن و کشف آثار متنوع فرهنگی، هنری و صنعتی در تپه یحیی(دره صوغان بافت) و تل ابلیس جنوب کرمان، آقوس شهداد و ویرانه های شهر دقیانوس جیرفت،گواه ظهور زندگی اجتماعی در کرمان است. قلعه دختر و قلعه اردشیر از آثار قبل از اسلام و بنا به روایت تاریخ و بسیاری از کتاب های تاریخی هسته اولیه شهر کرمان بوده اند. سابقه سکونت و استقرار در دیار کرمان در روزگاران گذشته به هزاره چهارم قبل از میلاد بر می گردد. (کلانتری،1387)
آثار تاریخی کرمان قلعه دختر و قلعه اردشیر از آثار دوران ساسانی در مشرق شهر کنونی کرمان که هنوز خرابه های آنها برجاست، شاهد بر این است که لااقل در زمان اردشیر بابکان در همین محل، شهری آباد یا قلعه ای مهم وجود داشته است. (باستانی پاریزی،1369).
اواخر قاجار و پهلوی
در اواخر دوره قاجاریه صنعت قالی بافی کرمان مجددا رونق اولیه خود را پیدا نمود. در سال های 1260 تا1280 سال های رونق مجدد قالی کرمان بود. در این سال ها نزدیک به 2500 دار قالی در کرمان و راور و روستاهای اطراف آن مشغول کار بود. از کارهای این دوره تعدادی قالی در موزه های مختلف جهان وجود دارد، از آن جمله قالی معروف «جشن روستایی» است که از روی اثر نقاشی فرانسوی «واتسو» بافته شده است. این قالی اکنون در موزه ویکتوریا و البرت لندن است. در آغاز قرن بیستم قالی های کرمان سراسر جهان آن روز را می شناختند و یکی از بزرگترین مراکز قالی بافی جهان بود. در آستانه جنگ جهانی اول تعداد دارهای قالی در سراسر کرمان از 5000 تجاوز کرد. پس از جنگ جهانی اول، بحران سال های 30 سبب رکود قالی بافی گشت. ولی این بحران برای کرمان بسیار زودگذر بود و پس از آن تا سال های اخیر از رونق و شکوه قالی کرمان چیزی کم نشده است.(همان،1378).
در زمان قاجاریه پارچه ترمه، تن پوش تمام بزرگان قجری است. ولی آن چه در قرن 19 در کرمان اهمیت ویژه ای دارد، شال و ترمه و دست بافته هایی است که در بیرون از مرزها نیز بازار دارد. ترمه و پارچه های زری برای لباس و بقچه و حتی روپوش قبر مصرف دارند. با رواج صنایع نساجی، ترمه در زمان خود نوعی ژاکارد پیشرفته محسوب می شود، کم کم جای خود را به پارچه های این حرفه رو به صنعتی جدید و سود آور می کنند که فرش نام دارد.(ورزی،1350).
در دوران معاصر و با تاسیس شرکت سهامی فرش، خون دوباره ای در رگ های قالی کرمان دوانده شد. تا جایی که تا چندی پیش، پر رونق ترین مرکز طراحی و نقاشی در ایران بوده است و یکصد و پنجاه تن طراح فرش و استاد کار رنگ و نقطه، در کرمان به این فن ظریف و طاقت فرسا اشتغال داشته اند. کرمان در بین سایر مراکز قالی های شهری، در زمینه طرح و نقش و رنگ آمیزی، بیشتر دچار دگرگونی شده و در هر برهه ای از زمان، تحت تاثیر درخواست بازار و یا سلایق طراحان و تولید کنندگان، نقش ها و نگاره های سنتی را گاهی به کناری می رانده و گاهی بر آن ها تاکید می‌کرده است. در برهه زمانی مورد بحث، کرمان بیش از همه مراکز قالی بافی ایران از طرح های بیگانه و شیوه های نقش پردازی مغرب زمین متاثر شده است. (صور اسرافیل،1371).
از نظر مواد اولیه، نوع پشم مورد استفاده در قالی کرمان شبیه پشم خراسان است و از پشم کرمانشاه قدری سبکتر و ظریفتر می باشد. ولی چربی پشم کرمان بیش از چربی پشمی است که در نواحی شمال به دست می آید. در استان کرمان همچون سایر نقاط ایران، قالی به دو گونه بافته می شود. فرش هایی که کارکردشان جلوه گری در خانه های شهرنشینان است و فرش هایی که در روستاها بافته می شوند.(آشنایی با صنایع دستی استان کرمان،1387).
در این دوره قالی کرمان را می توان به چهار دوره تقسیم نمود که به شرح و توضیح هر یک از آن ها پرداخته می شود.
1)دوره ترمه یا بهارستانی:
قبل از رونق قالی بافی در کرمان در اواخر قرن 19 میلادی صنعت شال بافی رونق داشت که رقابت «شال کشمیر» و وارد شدن پارچه های ارزان صنعتی از اروپا و برخی حوادث دیگر بازار آن را به کسادی کشانید. کساد بازار شال کرمان با گسترش صادرات قالی ایران در اواخر قرن 19 میلادی هم زمان بود. ویژگی های قالی کرمان در این دوره شامل پوشیدگی همه متن فرش از شاخه و برگ و گلزار و پرندگان است. این دوره رنگ آمیزی خاص خود را دارد، یعنی رنگ آمیزی به شیوه « سایه روشن» است. پرکاربردترین طرح های این دوره لچک ترنج کف ساده، درختی، افشان، سبزیکار و باغی است.(حشمتی رضوی،1387).
2)بازگشت به نقش های سنتی:
در این دوره از قالی کرمان، شرکت های چند ملیتی فرش در کرمان مستقر شدند. شرکت عثمانی-ایتالیایی با نام « نی یر کوکاستلی و برادران» که در همین زمان (1909) میلادی در تبریز و نیویورک فعالیت بازرگانی داشتند. و شرکت بازرگانی و قالی بافی انگلیسی یونانی (o.c.m) معروف به شرکت شرق ( سیسیل ادواردز) که به تدریج در کرمان دفتر نمایندگی باز کردند. با پایان جنگ جهانی اول خریدارن، خواهان فرش از نظر بافت محکم تر و از نظر طرح دارای نگاره های درشت تر شدند.( فرش های دوره ترمه ظریف بود و نگاره های ریز داشت.) طرح های این دوره که در واقع دوره بازگشت به نقش های سنتی ایران است، عبارتند از نقشه های شاه عباسی، لچک ترنج، افشان سرتاسری، و واگیره های قابی رواج یافت.( حشمتی رضوی ،1387).
3)سنت شکنی:
در این دوره بازارهایی که فرش کرمان را خریدار بودند (آمریکا)، تغییر سلیقه دادند و دوباره خواهان فرش های ریز شدند که سراسر متن را بپوشاند و این شد که طراحان کرمان به طرح های به اصطلاح پر تراکم و با گل و بوته به نام نقش «سبزیکار» روی آوردند. در این دوره حاشیه های شکسته نیز رواج پیدا کرد و به این ترتیب برای نخستین بار سنت حاشیه شکست. مرز نقش و نگار حاشیه با لچک ها و گاهی با متن و ترنج مرکزی از میان رفت و یکنواختی در طرح کرمان شروع شد.( حشمتی رضوی،1387).
4)آغاز و پایان انحطاط:
در این دوره نگاره گل های «اوبوسون» و « ساونری» که این نگاره ها به نام گوبلن و گل فرنگ در ایران معروف شد. در این دوره نقش هایی از جمله نگاره قاب قرآنی را با اقتباس از روی قرآن خطی به وجود آمد. این دوره چند سال بیشتر نپایید و بازار آمریکا برای قالی، متن ساده با طرح های ایرانی ( لچک ترنج) سفارش داد و قالی کرمان دوباره رونق خود را بازیافت.طرحهای این دوره عبارتند از خوشه انگوری، سبزیکار چمنی، گلدانی، درختی، افشان، شکارگاه و ترکیبات دیگر.