یکی از کارکردهای مهم رسانه‌ها طبق نظریه‌های معتبر علوم ارتباطات، انتقال میراث فرهنگی است و رسانه در این فرایند به‌واسطهٔ تجهیزات ارتباطی و جذابیت‌های صوتی – تصویری از قابلیت و ظرفیت بیشتری در فرهنگسازی برخوردار است. از سوی دیگر یکی از امتیازات کارکردهای آموزشی رسانه‌ها نسبت به نهادهای آموزشی مثل مدرسه و دانشگاه، حضور مداوم آنها در زندگی مردم است. امروزه کمتر خانه‌ای است که از امکانات و تکنولوژی رسانه‌ای برخوردار نباشد و مثلاً صدای رادیو و تلویزیون از آن شنیده نشود. همـین کارکرد آموزشی رسانه، آن را به‌عنوان آموزش مکمل و مداوم شناسانده است. «حسن گیوریان»، دانشیار مدیریت دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز» و «معصومه ذاکری»، دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت دولتی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات ساوه در مقالهٔ «نقش رسانه‌ها بر فرهنگسازی» در مقاله‌ای که در وب‌سایت «مطالعات رسانه‌ای» منتشر شده است، ضمن اشاره به این موضوع تأکید کرده‌ است که توسعهٔ فرهنگی در رادیو و تلویزیون و به‌صورت کلی رسانه، از دو طریق حفظ و پاسداشت میراث فرهنگی و صیانت از میراث کهن اتفاق می‌افتد.

 

تاریخ بدون روایت، از دست می‌رود

نقش ارتباطات در پاسداشت و صیانت از میراث فرهنگی، موضوع جدیدی نیست و مدتی است وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی با دست گذاشتن روی این نسبت به سراغ جشنواره‌ای ترکیبی رفته است؛ جشنوارهٔ تولیدات چندرسانه‌ای میراث‌فرهنگی که دومین دورهٔ آن آذرماه برگزار شد. پیش‌ازآن و در جلسهٔ شورای سیاستگذاری این جشنواره، «آتوسا مؤمنی»، معاون پیشین میراث‌فرهنگی گفته بود: «ما در گذشته استفاده از ابزار رسانه برای معرفی میراث‌ فرهنگی را بلد نبودیم. راه‌هایی که امتحان می‌کردیم شاید بیراهه بوده است».

 

حالا و در نشستی که با موضوع «میراث فرهنگی، هنر و رسانه» روز یکشنبه، ۱۷ دی برگزار شد نیز یک کارشناس هنر و رسانه گفت: «یکی از موضوعاتی که اکنون بیشتر از سایر موضوعات مورد توجه قرار گرفته، موضوع ارتباطات و رسانه است‌. ارتباطات در ذات فرهنگ وجود دارد، نگاه ما به رسانه و ارتباطات درحقیقت نگاه به فرهنگ است.»

«شهرام گیل‌آبادی» با بیان اینکه «محیط شهر تاریخی یک محیط چندرسانه‌ای است» مفهوم بزرگی است، افزود: «آیا تا حالا به این مفهوم فکر کردیم؟ این یک مفهوم بزرگ و ارزشمند است.»

 

این کارشناس همچنین گریزی به موضوع موزه‌ها زد و گفت: «حقیقت بردهٔ روایت است و اگر یک شیء یا اثر تاریخی نتواند روایت خود را تعریف کند، آن موضوع را از دست داده‌ایم. امروزه گروه‌بندی رسانه‌ها فراوان هستند و ازاین‌رو توجه به حوزهٔ رسانه و روایتگری در حوزهٔ میراث‌ فرهنگی دارای اهمیت فراوانی است. ورودی بناهای تاریخی، ورودی موزه‌ها، ورودی شهرهای تاریخی باید به‌گونه‌ای باشد که آن موقعیت برای هر بیننده و واردشونده‌ای تبدیل به مسئله شود و یک سؤال ذهنی برای مخاطب ایجاد کند. اگر آن موقعیت را تبدیل به مسئله نکنیم در آینده چیزی به‌نام آثار و بناهای تاریخی نخواهیم داشت.»

 

محیط شهر تاریخی یک مجموعهٔ چندرسانه‌ای است

پیش‌ازاین «سید محمد بهشتی»، کارشناس میراث فرهنگی هم بر نقش رسانه‌ها و اهمیت آن در حوزهٔ میراث فرهنگی تأکید کرده و گفته بود: «ممکن است دستگاه‌های بسیاری باشند که نیازمند ارتباط با افکار عمومی نباشند، اما سازمان میراث‌فرهنگی نیازمند تعامل با عموم مردم است. توجه به افکار عمومی در میراث فرهنگی یکی از ابزارهای کار است، امروز در دنیا به این نتیجه رسیده‌اند که هیچ ابزاری به‌اندازهٔ آگاهی افکار عمومی در حفاظت از آثار تاریخی تأثیرگذار نیست. زبان رسانه‌ای مستقل و خاصی که برای حوزهٔ میراث فرهنگی کاربرد داشته باشد، چند‌سال قبل رواج پیدا کرد؛ اما با گذشت زمان و تغییراتی که بروز کرد، این مسئله به فراموشی سپرده شد که باید دوباره مورد توجه باشد.»

 

اما «مهدی مجابی»، چهرهٔ ماندگار میراث‌ فرهنگی و استاد پیشکسوت این حوزه در سخنانی میراث‌ فرهنگی را خود رسانه دانست. او با بیان اینکه توسعهٔ شهرها یک خطر برای آثار و محوطه‌های تاریخی است، گفت: «برخی از محوطه‌های تاریخی ما به‌خاطر توسعهٔ شهرها در معرض خطر هستند. بنابراین، باید مفاهیم ما قوی باشد و بتوانیم از محوطه‌های تاریخی دفاع کنیم. یکی از رسانه‌های مهم اجتماعی شهر است، اما در حال حاضر آنچه به‌عنوان شهر می‌بینیم دارای این ویژگی نیست. این در‌حالی‌است که شهر تاریخی ارتباطش با سیاست، فرهنگ، اقتصاد، اجتماع برقرار بوده است. محیط شهر تاریخی اساساً یک مجموعهٔ چندرسانه‌ای است که باید آنها را حفظ کرد. درحقیقت، اگر میراث‌فرهنگی در مفهوم اصلی خود قرار گیرد، خود یک رسانه است.»

 

او  همچنین در بخش دیگری از صحبت‌های خود با بیان اینکه سازمان میراث‌فرهنگی به‌دنبال نیازهای فوری در ایران شکل گرفت و بیشتر وظایف این سازمان مربوط به حفاظت از بناها و آثار تاریخی بود، افزود: «در ادامه تحولات زیادی را این سازمان طی کرد و اکنون در قامت یک وزارتخانه وظایف و مأموریت‌ها در حوزهٔ میراث‌ فرهنگی دنبال می‌شود. در کنار تمام ویژگی‌های میراث‌فرهنگی و در کنار تمام کارهایی که در این حوزه انجام شده اما میراث‌فرهنگی نیاز به نقد دارد و باید با مطالعه و نقد سازنده، کارهای مرتبط با میراث‌فرهنگی را دنبال کرد. اگر از دریچهٔ مرمت به میراث‌فرهنگی نگاه کنیم، علاوه‌بر اینکه به این نتیجه مهم دست می‌یابیم که یک بنا باید حفظ شود و نگهداری و صیانت شود، اما می‌تواند مستحکم‌تر نیز بشود و تغییرات فیزیکی نیز پیدا کند و درعین‌حال اصالت بنا حفظ شود. وقتی می‌خواهیم مرمت انجام دهیم، باید ابتدا به هستی‌شناسی بنا بپردازیم که اساساً این بنا چیست و چرا باید آن را مرمت کنیم. این نگاه هستی‌شناسانه می‌تواند به مرمت بهتر بنا کمک کند. به‌عنوان مثال گنبد سلطانیه فقط یک مقبره نیست بلکه یک نماد فرهنگی است و نشان از پیروزی ایرانیان دارد. شهر سلطانیه یک حلقهٔ واسط بین شرق دور و اروپاست.»

 

فرهنگ و اصالت ایرانی

سخنران بعدی این نشست تخصصی «حسن بلخاری»، پژوهشگر و استاد دانشگاه، بود که گفت: «گاهی اوقات شاهد این هستیم که برخی از ملت‌ها نمی‌دانند چگونه از بناهای تاریخی خود نگهداری کنند. این به‌معنای این نیست که نمی‌خواهند بلکه در حقیقت آنها نمی‌دانند.»

او با بیان اینکه کلمهٔ فرهنگ اصالت ایرانی دارد و ریشهٔ آن در اوستاست، افزود: «این کلمه یک کلمهٔ مرکب است. این کلمهٔ مرکب از فر و هنگ است‌ که فر به‌معنای پیشبرد و هنگ به‌معنای برآوردن است. البته دیدگاه دیگری نیز وجود دارد که فر به‌معنای شکوه و هنگ به‌معنای برکشیدن و بالابردن است و درحقیقت فرهنگ یعنی برکشیدن شکوه. کار دین برکشیدن شکوه و بالابردن انسان و تبدیل بالقوه‌ها در انسان‌ها به بالفعل است و همین کار را ما ایرانی‌ها در قالب کلمهٔ فرهنگ انجام می‌دهیم.»

 

**

دیگر نشست‌های تخصصی میراث فرهنگی شامل نشست «ثبت جهانی میراث ناملموس ایران» روز دوشنبه ۱۸ دی‌ در موزهٔ فرش ایران و با حضور «علیرضا ایزدی»، مدیرکل ثبت و حریم آثار و نگهداری و احیای میراث معنوی و طبیعی، «آتوسا مؤمنی»، رئیس مرکز میراث ناملموس تهران، «مصطفی پورعلی» مشاور امور ثبت جهانی و کنوانسیون‌های معاونت میراث‌فرهنگی و «علیرضا حسن‌زاده» رئیس پژوهشکدهٔ مردم‌شناسی و «نگهداری و احیای کاروانسرای ایرانی» روز چهارشنبه ۲۰ دی در کاخ گلستان با حضور «فاطمه قضاوت»، مدیرکل نگهداری و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، «فرامرز پارسی»، استاد دانشگاه و مدیر مهندسین مشاور عمارت خورشید، «رضا سامه»، مدیرکل امور پایگاه‌های میراث ملی و جهانی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و «علیرضا جلال‌زایی»، مدیر پایگاه میراث جهانی کاروانسرای ایرانی برگزار خواهد شد.