دو سناریوی وزارت نیرو برای مدیریت مصرف در پیک تابستان، افزایش ۳ درصدی و ۵ درصدی مصرف بود. برق مصرفی امسال اما رشدی نزدیک ۸ درصد داشته و پیش‌بینی این است که مصرف از ۸۰ هزار مگاوات عبور کند. طی سه سال دولت رئیسی، ۶ هزار و ۸۲۰ مگاوات برق به توان برق شبکه در ایام پیک اضافه شده، اما با وجود محدودیت‌ها، امسال ۱۰ هزار و ۹۱۹ مگاوات افزایش مصرف نسبت به سال قبل داشتیم. حداکثر قدرت برق با رشد ۱۲ درصدی حرکت می‌کند، اما رشد نیاز مصرف حداقل ۱۶ درصد است و هرسال این فاصله بیشتر می‌شود.

 تقریباً همۀ کارشناسان انرژی با این موضوع هم‌نظرند که اولین راهکار برای برون‌رفت از این ناترازی، باید بهینه‌سازی مصرف انرژی باشد. قیمت انرژی باید در ایران اصلاح و واقعی شود. «محمدعلی پورامیری»  کارشناس انرژی و عضو اندیشکدۀ تدبیر انرژی ایران، انجام هر راهکار قبل از واقعی‌سازی قیمت انرژی را به مشک پر از سوراخی تعبیر می‌کند که دولت از هر طرف به آن چسب بزند، از طرف دیگر سرریز می‌شود. اینکه کشوری که چهارمین تولیدکنندۀ گاز است، در زمستان دچار کمبود گاز شود و در تابستان کمبود برق، از نگاه پورامیری ریشه در این مسئله دارد که ما کالایی به نام انرژی را در ایران کم‌ارزش کرده‌ایم.

 قیمت واقعی برق، ۵ تا ۶ هزار تومان

 قیمت تمام‌شدۀ برق در ایران، بین ۵ تا ۶ هزار تومان است، اما با قیمت ۲۰۰ تا ۴۰۰ تومان به بخش خانگی فروخته می‌شود و به صنایع فلزی حدود ۱ هزار و ۸۰۰ تومان. از دید پورامیری، تا زمانی که قیمت برق در ایران واقعی نشود و حداقل به‌اندازۀ قیمت تولید نباشد، هم بدمصرفی زیاد می‌شود و هم مصرف غیرضروری افزایش پیدا می‌کند. اولین اقدام برای رفع ناترازی برق برای دولت جدید از نگاه پورامیری، آن است که آیا دولت جدید می‌خواهد قیمت انرژی را واقعی کند و یا آنکه می‌خواهد روش‌های قبل را ادامه دهد؟

 هزینۀ یارانۀ انرژی، به‌قدر راه‌اندازی و مخارج ۴ کشور است

 او دراین‌رابطه به «پیام ما» می‌گوید: «روش فعلی، پرداخت ۱۰۰ میلیون دلار انرژی مجانی در جامعه است. هرکس مصرف بیشتری دارد، از این یارانه بیشتر مصرف می‌کند و هرکس که ندارتر است، کمتر از این یارانۀ انرژی بهره می‌برد؛ اما این کالا ارزشش ۱۰۰ میلیارد دلار است. با ۱۰۰ میلیارد دلار، می‌شود ۴ کشور راه انداخت و خیلی از مسائل کشور را می‌شود با این ۱۰۰ میلیارد دلار حل کرد؛ اما این مسئله به‌قدری بزرگ شده است، که مثل یک طوماری است که دست‌زدن به آن ترسناک است.» 

 ۱۰ سال دیگر، به‌اندازۀ یک‌سوم برق مصرفی ناترازی داریم

 وزارت نیرو با خاموشی‌هایی که به صنایع می‌دهد، سعی در تأمین برق مشترکان خانگی دارد. این نحوۀ مدیریت به اذعان بسیاری از صاحب‌نظران، منجر به عدم‌النفع‌های بسیار سنگین می‌شود. «حسن‌علی تقی‌زاده» رئیس هیئت‌مدیرۀ سندیکای شرکت‌های تولیدکنندۀ برق، با قاطعیت عدم‌النفع ۱۵۰ هزار میلیارد تومانی امسال را تا پایان پیک تابستان به‌دلیل خاموشی‌ها تأیید می‌کند. از نگاه تقی‌زاده، اگر شرایط و سیاست‌های ما به همین منوال و آنچه در برنامۀ توسعۀ هفتم دیده شده، ادامه یابد، طی ۱۰ سال آینده، ناترازی به ۳۷ هزار مگاوات و به میزان یک‌سوم برق مصرفی کشور می‌رسد.

 صنایعی که نیروگاه احداث کردند، مشمول خاموشی شدند

 در برنامۀ ششم توسعه، باید ۲۵ هزار مگاوات نیروگاه جدید احداث می‌شد، اما به گفتۀ رئیس هیئت‌مدیرۀ سندیکای شرکت‌های تولیدکنندۀ برق، بخش خصوصی هیچ احداثی نداشت و تنها تعدادی از صنایع که براساس توافق وزارت صمت و وزارت نیرو قرار بود حدود ۱۶ هزار مگاوات احداث کنند، اقداماتی به‌مراتب کمتر از این میزان برای احداث نیروگاه داشتند؛ موضوعی که ریشه در بدعهدی دولت دارد. به‌گفتۀ تقی‌زاده، در کنار پرداخت‌های دیرهنگام دولت، امسال وزارت نیرو و توانیر به تعهدات خود دربارۀ صنایعی که نیروگاه احداث کرده‌اند، عمل نکردند و صنایع مشمول خاموشی شدند که این اتفاقات نشان می‌دهد وزارت نیرو حتی به مصوبات خودش هم پایبند نیست.

 راهکار نخست، مدیریت مصرف مشترکان خانگی و راهکار دوم، احداث نیروگاه جدید است. براساس یافته‌های کارشناسی و شرایط موجود در یک بازۀ زمانی ۵ تا ۷ساله، توانایی رفع ناترازی برق را داریم؛ اما این نیروگاه‌های جدید، باید در کدام‌یک از انواع سیکل ترکیبی، حرارتی، سوخت فسیلی و تجدیدپذیر احداث شود؟ اینجا نقطۀ شروع بحث و اختلاف‌نظر در بین کارشناسان انرژی است.

هرکسی که در نیروگاه تجدیدپذیر سرمایه‌گذاری کند، به مشکل برمی‌خورد

 «محمود خاقانی»، کارشناس بین‌المللی انرژی فردی است که معتقد است، تکیه به انرژی خورشیدی برای عبور از ناترازی برق، یک داستان و سراب است. او دراین‌رابطه به «پیام ما» می‌گوید: «هنوز دولت چهاردهم کابینه‌اش را هم معرف نکرده است، آن‌وقت همه دویدند و هرکس یک موضوع را مطرح می‌کند و همه امروز روی انرژی خورشیدی تأکید دارند. جذب و جلب سرمایه‌گذاری در حوزۀ نفت و گاز را رها کنیم و سراغ انرژی خورشیدی برویم؟ زمان بازگشت سرمایه و سود سرمایه‌گذاری، موضوعاتی تعیین‌کننده هستند. ما الان در کشوری هستیم که اگر کمی تکان بخوریم و بتوانیم جلب و جذب سرمایه کنیم، به‌راحتی می‌توانیم منابع نفت و گاز را توسعه دهیم و اگر بتوانیم نیروگاه‌ها را با فناوری جدید تطبیق دهیم و تحریم‌ها را با مذاکراتی تغییر دهیم، راندمان نیروگاه‌ها را می‌توانیم به ۶۰ تا ۷۰ درصد برسانیم.» این کارشناس حوزۀ انرژی معتقد است، هرکسی که در نیروگاه تجدیدپذیر سرمایه‌گذاری کند، به مشکل بر می‌خورد؛ چرا که آن انرژی که با نیروگاه گازی تولید می‌شود، به‌مراتب به‌ازای هر کیلووات‌ساعتش، ارزان‌تر در می‌آید.

 راهکار خاقانی برای عبور از ناترازی برق، جلب و جذب سرمایه‌گذار برای احداث نیروگاه‌های گازی و سیکل ترکیبی و سرمایه‌گذاری همین سرمایه‌گذاران در حوزۀ میادین گاز است. او دراین‌رابطه می‌گوید: «با نیروگاه سیکل ترکیبی، راندمان از ۲۵ درصد به ۶۰ درصد می‌رسد. آیا مقرون‌به‌صرفه است که این نیروگاه گازی را فرضاً در بلغارستان بگذاریم و بعد گازش را از ایران با خط لوله آنجا ببریم؟ مقرون‌به‌صرفه نیست و هزینۀ انتقال گاز بالا می‌رود، ولی اگر من بلغارستان را قانع کنم که در ایران روی نیروگاه گازی سرمایه‌گذاری کند و این نیروگاه هم در ایران باشد، هم شغل برای کشور ایجاد می‌شود و هم انرژی ارزان برای ایران ایجاد می‌شود.» او در ادامۀ این مطالب، اشاره به تجربیاتش در وزارت نیروی دولت هفتم و هشتم و بعد از آن برنامۀ ششم توسعه در محوریت صادرات برق منطقه می‌کند و دراین‌رابطه می‌گوید: «در دولت دوازدهم وضع بهتر شد و این دولت پنجره‌های مثبتی باز کرد. در برنامۀ ششم این موضوعات مندرج شد و قرار شد ایران محور صادرات برق در منطقه باشد؛ یعنی هم انرژی تجدیدپذیر و هم گاز. آن زمان اسمش را شبکۀ انرژی خزر و کاسپین گذاشتیم؛ چرا که گفتیم گاز ترکمنستان را می‌آوریم و گاز جمهوری آذربایجان که خودمان ۱۰ درصد رویش سهام داریم را هم می‌آوریم و گاز ایران هم هست و می‌شود برق تولید کرد. آن زمان شرکت‌های ترکیه‌ای گفتند، کارخانه‌های برق گازی را ما احداث می‌کنیم.» 

 خودکفایی در تولید برق‌، گیر بهانه‌هایی چون وارداتی‌بودن تجهیزات خورشیدی نیفتد

 وارداتی‌بودن تجهیزات انرژی خورشیدی و راندمان پایین خورشیدی‌ها به نسبت سیکل ترکیبی‌ها و نیروهای گاز، از دیگر مسائلی است که از دید خاقانی نیروگاه‌های سیکل ترکیبی و گازی را برای ایران در اولویت قرار می‌دهد. سایر کارشناسان من‌جمله پورامیری، عضو اندیشکدۀ تدبیر انرژی ایران، این موضوعات را سوءاستفاده از توضیحات فنی برای تغییر فکر عوام تعبیر می‌کند. به‌گفتۀ «پورامیری»، در نیروگاه‌های فسیلی راندمان کمتر، یعنی شما باید سوخت بیشتر و منابع بیشتری استفاده کنید، اما در نیروگاه‌های خورشیدی، راندمان کمتر یعنی باید جای بیشتری بدهید، یعنی باید خط بیشتری بگذارید تا تابش آن میزان برق را تولید کند و ما در کشور محدودیت فضا نداریم. 

 راه‌‌حل ناترازی انرژی از دید پورامیری، مجموعه‌ای از تمام راه‌حل‌ها در پی قیمت‌گذاری جدید و توسعۀ سرمایه‌گذاری است. او با اشاره به ناترازی گاز و مشکلات آبی در کشور، متذکر می‌شود: «وقتی ما ناترازی گازی داریم، چطور می‌خواهیم نیروگاه گازی بزنیم؟ وقتی نیروگاه فسیلی ما احتیاج به آب دارد و ما آب نداریم و در همدان دچار فروچاله‌های عمده در دشت‌ها شدیم، چگونه می‌خواهیم نیروگاه حرارتی بزنی؟ ما که تا الان با همین روش‌ها پیش رفتیم، پس یک تغییر روش هم احتیاج داریم و برای حل مشکلات ناترازی، نیاز جدی است که این تعصبات را کنار بگذاریم.» 

 نمی‌توان صرفا با تکیه بر تولید تجدیدپذیرها، ناترازی را رفع کرد

«تقی‌زاده» رئیس هیئت‌مدیرۀ سندیکای شرکت‌های تولیدکنندۀ برق، اما تأکید دارد که نمـی‌توان صـرفا بـا تـکیـه بر تولید تجدیدپذیرها، ناترازی را رفع کـرد؛ چون نیروگاه‌های تجدیدپذیر اعم از خورشیدی و بادی، نهایتاً به‌میزان یک‌سوم ظرفیت نصب‌شده یا اسمی، می‌توانند برق تولید و وارد شبکه کنند. بنابراین برای تولید ۳۵ هزار مگاوات و رفع ناترازی، باید سه برابر آن یعنی ۱۰۵ هزار مگاوات ظرفیت نصب شود تا بتوان ۳۵ هزار مگاوات از آن برق تولید و وارد شبکه کرد.

 به‌گفتۀ او، اگر هر مگاوات انرژی خورشیدی را به‌طور متوسط ۵۰۰ هزار یورو و بادی را یک میلیون یورو در نظر بگیریم، به‌طور متوسط، به ۷۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز داریم و اگر مسیر سیکل ترکیبی را در پیش بگیریم، ۲۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز داریم. باوجوداین، منطق حکم می‌کند که هم‌زمان به‌سمت تجدیدپذیرها و حرارتی‌ها برویم.

 با وجود ناترازی گاز، نباید به‌سمت توسعۀ نیروگاه‌های گازمحور برویم

 «محمدصادق مهرجو» دیگر کارشناس انرژی، راهکار را در متنوع‌سازی سبد انرژی کشور می‌بیند. او با بیان اینکه در چند سال گذشته عربستان سرمایه‌گذاری هنگفتی در برق تجدیدپذیر انجام داده و قرارداد ایجاد حدود ۲۰۰ هزار مگاوات برق تجدیدپذیر با ژاپن و آلمان امضا کرده است، می‌گوید: «اگر عربستان سعودی طی چند سال آینده با این ظرفیت وارد بازار انرژی منطقه شود، مزیتمان را در عراق از دست می‌دهیم. ما در مرکز بیضی تولید و مصرف برق قرار داریم و این یک مزیت عمده است. 

ما در شمال، کشورهای بزرگی مثل روسیه و قزاقستان و در جنوب، کشورهای حاشیۀ خلیج را داریم که نیاز به برق دارند. در شرق و غرب، کشورهای پرجمعیتی داریم که به برق نیاز دارند؛ با این شرایط ما باید به قطب انرژی منطقه تبدیل شویم. چرا باید بازار را به ترکیه واگذار کنیم؟» او در شمار کارشناسانی است که معتقد است باتوجه‌به ناترازی گاز در کشور، نباید به‌سمت توسعۀ نیروگاه‌های گازپایه برویم. او دراین‌رابطه می‌گوید: «ما به‌طور جدی، ناترازی گاز داریم. در این شرایط چرا باید به‌سمت توسعۀ نیروگاه‌های گازپایه برویم؟ ما باید به‌دنبال انرژی‌های تجدیدپذیر باشیم. می‌توانیم بازده نیروگاه‌ها را به ۵۰ تا ۶۰ درصد افزایش دهیم و گاز را وارد کنیم و نیروگاه با راندمان بالا در نوار ساحلی بسازیم و برق را به کشورهای حاشیۀ خلیج‌فارس صادر کنیم.» 

نیروگاه‌های سیکل ترکیبی، بیشترین سهم را در ظرفیت منصوبۀ نیروگاهی ایران دارند. در زمان حاضر، ۳۵ هزار و ۷۱۹ مگاوات نیروگاه سیکل ترکیبی در کشور داریم که ۳۹ درصد از ظرفیت اسمی تولید برق کشور را به خود اختصاص داده است. بعد از آن واحدهای بخاری و گازی، به‌ترتیب سهمی ۱۷.۳ درصدی و ۲۵ درصدی در تولید برق کشور دارند. در مجموع واحدهای حرارتی (بخاری، گازی و سیکل ترکیبی)، ۸۱.۳ درصد از ظرفیت اسمی تولید برق کشور را به خود اختصاص داده‌اند. سهم انرژی‌های تجدیدپذیر از ظرفیت اسمی تولید برق کشور، با مجموع ظرفیت ۱۰۸۸ مگاوات، همچنان حدود یک‌درصدی است. این درحالی‌است که طبق برنامۀ هفتم توسعه، بایستی ۱۵ هزار مگاوات برق از طریق تجدیدپذیرها تولید شود؛ ظرفیتی که علی‌رغم قانونی‌شدن آن، هنوز مسئولان دررابطه‌با آن دست‌به‌عصا عمل می‌کنند. اگر تا سال ۲۰۰۲ حدود ۱۵درصد از ظرفیت‌های جدید تولید برق از مسیر تجدیدپذیرها بوده است، سال ۲۰۲۳ این میزان با یک جهش بزرگ به ۸۳ درصد رسیده است. 

راندمان تولید برق در کشور، چیزی بین ۲۵ تا ۳۰ درصد است؛ در واقع ۱۸ درصد از نیروگاه‌های کشور مستهلک هستند و بالای ۳۰ سال سنشان است. چکیدۀ نظر تمام کارشناسان این است که، هرچه سریع‌تر برای اصلاح وضع موجود، قیمت انرژی در ایران اصلاح شود و با پیگیری برجام، زمینۀ مذاکرات برای سرمایه‌گذاری کشورهای اطراف در حوزۀ انرژی در ایران شکل گیرد و سبد انرژی در ایران هم‌راستا با جهان متنوع شود.