شیب صعودی متوقف شد

شاخص گذرنامه «هنلی»، یک سیـستم رتبه‌بندی معتبر برای گذرنامه‌هاست که داده‌هایش را از انجمن بین‌المللی حمل‌ونقل هوایی (IATA) به‌عنوان بزرگ‌تـرین و دقیق‌ترین پایگاه دادۀ اطـلاعات سفر در جهان دریافت می‌کند. این رتبه‌بندی شامل ۱۹۹ گتذرنامـه از کـشـورهـای مختلف، نشان‌دهندۀ تعداد مقاصدی (۲۲۷ مقصد) است که دارندۀ گذرنامه می‌تواند بدون ویزا یا با ویزای فرودگاهی به کشورهای دیگر سفر کند. طبق آخرین به‌روزرسانی در ۲۰۲۴ مـیلادی، درحـال‌حـاضـر کـشـورهـایـی کـه براساس شاخـص گذرنامه هنلـی دارای قدرتمندترین گذرنامه هستند، عبارتند از: ژاپن و سنگاپور برای دسترسی بدون ویزا به ۱۹۳ مقصد، آلمان، ایتالیا و اسپـانیا برای دسترسی بدون ویزا به ۱۹۲ مقـصد و فنلاند، لوکزامبورگ و فرانسه برای دسترسـی بدون ویزا به ۱۹۰ مقصد. شهروندان این کشـورها به‌دلیل روابط دیپلماتیک گسترده و جـایگاه قوی جهانی، اجازه دارند آزادانه‌تر به سراسر جـهان سـفر کنـند. آن‌سـوی جـدول هـم افغانستـان، سـوریه و عراق، در پایین‌ترین رتبه‌ها قرار دارند.

 پراکندگی در آسیا و آفریقا

مقاصد گردشگری بدون ویزا برای گذرنامه ایرانـی، پراکنـدگـی قابل‌توجهی در آسیا و آفریقـا دارد و طـبق آخـرین شـاخص گذرنامه هنلی، این کشـورهـا عبارتـند از: ارمنسـتان، آذربایجان، بنگـلادش (ویزای فرودگاهـی)، بولیوی، کامـبوج (ویـزای فرودگاهـی)، کیپ‌ورد، کومـور، جیبوتی، دومینیـکا، اکوادور، گابن، گـینه (ویـزای فرودگاهـی)، گینه بیسائو، هـائیتی، عـراق، لائوس (ویـزای فرودگاهـی)، لبنـان، ماداگاسکار، مـالاوی (ویزای فرودگاهی)، مالزی (ویـزای فرودگاهـی)، مـالـدیو، موریتانی، مـیـکرونزی، مـوزامبیک، نپال (ویزای فرودگاهی)، نیکاراگوئه، پالائو، قطر، سنـت ویـنـسنت و گـرنادین‌ها، ساموآ، سیشل، سومالی، سـری‌لانکا، تاجیکستان، تانزانیا (ویزای فرودگاهـی)، تیـمور شرقی، ترکیه، توگو، اوگاندا، وانواتو، ونزوئلا و زامبیا و… کـه بـرای دارنـدگـان گذرنامه ایرانی تسهیلات دسترسی بدون ویزا یا تسهیلات ویزای فرودگاهی را ارائه می‌دهند.

 عوامل مؤثر بر کاهش مقصد بدون ویزا

بررسی‌ها نشـان می‌دهد گذرنامۀ ایران به چند دلیل در رتـبۀ نسـبتاً پایینی در شاخص گذرنامه هنلی قرار دارد. اولـین نکته روابط سیاسی است. روابط بین‌الملل ایران به‌‌ویژه با کشـورهـای غـربی، اغـلب بـه‌دلیل مواضع سیاسی، بـرنامۀ هستـه‌ای و سایـر عوامل ژئوپلیتیکی، مناسب نیـست و این امر منجر به سیاست‌های سخت‌گیرانه‌تر ویزا توسط بسیاری از کشـورها دربارۀ شهروندان ایرانی شده است؛ روابطـی کـه منـجر بـه انزوای دیپلماتیک ایران در مقابل کشورهای اروپـایی هم شده و حتـی برخی کشورهای آسیایـی هم تعداد توافق‌نامه‌های سفر بدون روادید را دربارۀ ایران کاهـش داده‌انـد. آن‌ها به‌شکل یک‌طرفه تصمیم گرفتند روابـط دیپلماتیک خود را با ایران محدود یا قطـع کنند و این مسئله منـجر به کاهش مقاصـد سفر بدون ویزا برای گذرنامه ایران کمـک کرده است. تحریم‌های اقتصادی و تحمیـلی بر ایران هم تأثیر قابل‌توجه گردشگـری جـهانی دارد و سهولت سفر ایرانی‌ها به خـارج از کشور را محدود کرده؛ چون نگـرانی‌هـا از احـتمال مهاجرت غیرقانونی یا پناهندـگی‌ها از سوی مسافران ایرانی وجود دارد و بر سیاست‌های ویزا در قبال آن‌ها تأثیر می‌گذارد.

البته همۀ فاکـتورهای مؤثر بر کاهش آمار کشورهای مقـصد بدون ویزا برای گذرنامه ایرانی، ناـشی از روابط سیاسی و تحریم‌ها نیست و گاهی مسافران هم اتفاقاتی را رقم می‌زنند که میل این کشورها را برای پذیرش بی‌قیدوشرط ایرانی‌ها کاهش می‌دهد. تا پیش از دهۀ ۱۳۷۰، ایرانی‌ها برای ورود به ژاپن نیازی به دریافت ویزا نداشتند، اما هجوم کارگران ایرانی به ژاپن برای کار به‌دلیل نیاز این کشور به نیروی کار جوان وارداتی از کشورهای دیگر، این وضعیت را تحت‌الشعاع قرار داد؛ چون خبرهایی مبنی بر تخلف، فعالیت‌های غیرقانونی و رفتارهای خارج از عرف کارگران ایرانی مقیم ژاپن به صدر خبرهای رسانه‌های این کشور آمد و حالا کار به جایی رسیده که با وجود روابط دیپـلماتیک نسبتاً خوب میان ایران و ژاپن، سفر به این کشور برای دارندگان گذرنامه ایـرانی بـسیار دشوار شده است؛ وضعیتی که دربارۀ برخی کشورهای دیگر هم رخ داد. روزنامـۀ «شرق» در مهر سال ۹۲، در گزارشی نوشـت: «دلیل اصـلی توقف صدور ویـزای گـردشـگری آنـی کـشور عمان برای شهروندان ایرانی، سفر تعدادی از اتباع ایران به این کشور برای انجام گدایی بوده است.»

این درحالی‌اسـت که هر کشوری قوانین و توافق‌نامه‌های خـاص خود را در مورد سفر بدون روادیـد دارد و این قوانین گاهی اوقات توسـط کسانی که به‌دنبال دورزدن رویه‌های عـادی مـهاجرت هستند، مورد سوء‌استفاده قـرار می‌گـیرند. از جـمله سوءاستفادۀ اتباع ایرانی از دسترسی بدون روادید به برخی از کشورهای حوزۀ شنگن. مشابه توافق ایران و صربستان برای سفرهای بدون ویزا که در سال ۹۷ صرب‌ها این توافق را یک‌طرفه لغو کردند. وزیر کشـور وقت صربستان آن زمان در مجلس این کشـور دلیل لغو این توافق را سوءاستفادۀ تعـدادی از ایرانی‌ها از شرایط معافیت از ویزا عنوان کرده بود و کمی بعد هم اعلام شد که برخی از ایرانی‌ها، از امتیاز سفر بدون ویزا به صربستان، برای پناهنده‌شدن در سایر کشورهای اروپایی استفاده می‌کنند.

 امتیازات یک گذرنامه قدرتمند  

اعتبار گذرنامه قوی برای سفرهای بدون ویزا به چند دلیل ضروری است؛ اول اینکه نشان می‌دهد یک کشور روابط بین‌المللی باثبات و قابل‌اعتماد دارد. از سوی دیگر کشورهایی که اجازۀ دسترسی بدون روادید را می‌دهند، معمولاً این کار را براساس اعتماد به توانایی کشور صادرکننده برای مدیریت و نظارت بر شهروندانش انجام می‌دهند. یک گذرنامه قوی، منعکـس‌کنندۀ سیستم حکومتی و امنیتی اسـت که کشور میزبان به آن اعتماد دارد و نگرانـی در مورد مهاجرت غیرقانونی یا خطرات امنیتی را کاهش می‌دهد. نکتۀ دیگر اینکه، گذرنامه‌های قوی اغلب نتیجۀ روابط دیـپلمـاتیـک و اقتــصـادی خـوب اسـت. 

 پیامدهای بی‌اعتباری گذرنامه ایرانی

سـقوط ارزش گذرنامه، ایـرانی‌هـا را با محـدودیت‌هـای بیشتری بـرای سفـر به کـشورهـای دیـگـر روبـه‌رو مـی‌کـنـد؛ محدودیت‌هایی از جمله افزایش نرخ ویزا، الزام بـه ارائـۀ مـدارک بیـشتر یا افزایش مدت‌زمان بررسی ویزا در سفارتخانه‌ها. کاهش فرصت‌های تجاری و اقـتصادی هم، دیگر نتیجۀ این سقوط است. چـون امکان سفر و حضور در نمایشگاه‌ها، کنفرانس‌ها و مذاکرات بین‌المللی را سخت‌تر می‌کند و منجر به تنزل اقتصادی است. پیامد منفی دیگر، دسترسی کمتر ایرانی‌ها به اطلاعات و فرصت‌های آموزشی و تحصیلی خارج از کشور است که بر توسعۀ علمی و فناوری کشور اثرگذار است و ناتوانی در پیشبرد پروژه‌ها و تحقیقات، نیازمند به داده‌های جهانی و همچنین تضعیف تبادل علمی، فناوری و فرهنگی بین‌المللی را رقم می‌زند. 

از سوی دیگر سقوط ارزش گذرنامه ایران، مـمکن اسـت تـأثیر منفی بر جذب سرمایه‌گذاری خارجی داشته باشد. شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران بین‌المللـی تمایل دارند در کشورهایی سرمایه‌گذاری کـنند که دسترسی آسان‌تری به بازارها و فرصت‌هـای تجاری بین‌المللی داشتـه باشنـد و ایـن وضعیت، دسترسی سرمایه‌گذاران خارجی به بازار ایران را محدودتر خواهد کرد که نتیجۀ آن تعویق یا محقق‌نشدن پـروژه‌هـا و سرمایه‌گذاری‌های بین‌المللی است. البتـه این شرایط اعتماد سرمایه‌گذاران و تجار بین‌المللی دربارۀ اقتصاد و سیستم تجاری ایران را هم کاهش می‌دهد و می‌تواند منجـر به کـاهش همکاری‌های تجاری، افزایش ریسـک و محدودیت‌های بیشتر در ارتباطات تجاری بین‌المللی شود.

***

نه‌تنها گذرنامه ایـرانی، کـه خـود صنـعت گردشـگری کـشور هـم بـا شـرایط سـختی دست‌وپنجه نرم می‌کند و ورودی مسافران از کشورهای مخـتلف به‌ویژه اروپایی‌ها، به‌شدت کاهش پـیدا کرده است. برخی از این کشورها دربارۀ سفر به ایران به شهروندان‌شان هشدار می‌دهنـد و کارشناسان معتقدند که یکی از مهم‌ترین رویکردهای دولت چهاردهم، تعامل با جهان برای احیاء صنعت گردشگری است؛ اقدامی که اگر محقق شود، می‌تواند مقصد بدون ویزا برای گذرنامه ایرانی را هم افزایش دهد.